Արեւմտահայ գրականութեան նորարար շունչը՝ վերանորոգ Պոլիսէն Ն

Հոկ­տեմ­բեր 16ի այս օ­րը կը նշենք ծնուն­դը հայ գրա­կա­նու­թեան մե­րօ­րեայ մե­ծա­տա­ղանդ վար­պետ­նե­րէն ­Զա­րեհ Խ­րա­խու­նիի, որ ա­ւե­լի քան կէս դար ստեղ­ծա­գոր­ծե­լէ ետք հայ մտքի ու գի­րի ան­դաս­տա­նէն ներս՝ եր­կու տա­րի ա­ռաջ իր վերջ­նա­կան հան­գիս­տը գտաւ Ան­մահ­նե­րու հա­մաս­տե­ղու­թեան մէջ։
Ինչ­պէս որ յու­շա­տետ­րով ընդգ­ծած էինք իր վախ­ճա­նու­մէն տա­րի մը ա­ռաջ, Խ­րա­խու­նի խօ­սուն վկա­յու­թիւ­նը կը հան­դի­սա­նայ մեր ժո­ղո­վուր­դի ճա­կա­տագ­րին առն­չո­ւած այն ի­րո­ղու­թեան, որ ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թեան օր­րան ­Պո­լի­սը եր­բեք չցամ­քե­ցաւ։ ­Նոյ­նիսկ 24 Ապ­րիլ 1915ի ցե­ղաս­պա­նա­կան հա­րո­ւա­ծը, հա­կա­ռակ իր ա­հա­ւոր տա­րո­ղու­թեան, չկրցաւ ար­մա­տէն չորց­նել հնա­ւանդ, այ­լեւ մշտա­նո­րոգ այս կաղ­նին հայ գրա­կա­նու­թեան։ ­Զա­րեհ Խ­րա­խու­նի բա­նաս­տեղ­ծը ա­ռան­ձինն կը բա­ւէ աշ­խար­հին վկա­յե­լու հա­մար, որ ցե­ղաս­պան թուրք պե­տու­թեան եա­թա­ղանն ան­գամ չկրցաւ ար­մա­տէն պո­կել հայ ազ­գի փոքր ա­ծուն։
Ա­հա՛ 1991ին գրո­ւած եւ «Այս ծա­ռը սուրբ» խո­րագ­րով ՀԱՅՈՒ ԱՆՄԱՀՈՒԹԻՒՆԸ վկա­յող Զա­րեհ Խ­րա­խու­նիի անլ­ռե­լի ձայնն ու անս­պառ շուն­չը.-

Ծառ տնկե­ցէք եղ­բայր­ներ
կաղ­նի սօ­սի ե­ղե­ւին
Պար­տէ­զին մէջ — դաշ­տե­րուն
Լե­րան վրայ — ժայ­ռե­րուն
քար­քա­րու­տին ա­պա­ռա­ժին
Ձեր թա­ղա­րին սո­վո­րա­կան
կամ սե­ղա­նին ա­մե­նօ­րեայ
Ծառ տնկե­ցէք — պի­տի բռնէ ան­պայ­ման —
Ա­պա­ռա­ժը երբ փշրո­ւի հող կը դառ­նայ ար­դէն, չէ՞…
Թէ թա­ղա­րին հո­ղը քիչ է, շա՜տ է կա­ւը բրու­տին.
Սե­ղանն — ը­սես — չոր տախ­տակ է
կ­՛ը­սեմ քե­զի՝ ա­ռաջ փայտ էր, փայտն ալ ծառ
Ի՞նչ գի­տես թէ ցամ­քած փայ­տը չ­՛ար­բե­նար
վրան դրո­ւած շո­ճիի թարմ ա­ւի­շէն
Չի փաթ­թո­ւիր մատ­ղաշ ու թաց ար­մատ­նե­րուն
Ու չի՜ խրեր իր ոտ­քերն ալ հո­ղին մէջ
ինքն ալ ար­մատ չի՞ դառ­նար…

Ծառ տնկե­ցէք — ո՛ւր ալ տնկէք պի­տի բռնէ ան­պայ­ման…

Դա­րա­կու­տակ սպա­սու­մի ու անհ­նար ըղ­ձան­քի
Հողն է պա­րարտ — հողն է հպարտ- ջուրն հատ­դարտ
թա­փո­ւած ա­րեան եւ ար­ցուն­քին պէս ա­ռատ —
Այս ծա­ռը սուրբ պի­տի կանգ­նի պի­տի ա­ճի ուռ­ճա­նայ
Պի­տի եր­կինք բարձ­րա­նայ
Ա­մէն առ­տու այ­գա­բա­ցին ստո­ւերն ա­նոր պի­տի հաս­նի մեծ լե­րան
Շուք պի­տի տայ ա­րե­ւա­փառ ոս­կե­ծա­ծան հան­դե­րուն
Հա­զար բա­րեւ ու բիւր բա­րիք պի­տի առ­նէ ամ­պե­րէն
ո­րոնք կու­գան աշ­խար­հի չորս ծա­գե­րէն
ու կը շո­յեն սա­ղարթն ա­նոր մշտա­դա­լար — ա­լե­ւոր…

Օ՜ տնկե­ցէք
Ա­մուր ձեռ­քով խնա­մե­ցէք
զար­դա­րե­ցէք
պաշտ­պա­նե­ցէք
պաշ­տե­ցէք
Ա­զա­տու­թեան ծառն է այս …:

Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով ­Ճիւմ­պիւ­շեան Ար­թօ՝ ­Զա­րեհ Խ­րա­խու­նի ծնած է ­Պո­լիս, 91 տա­րի ա­ռաջ։ Նախ­նա­կան կրթու­թիւ­նը ստա­ցած է ­Գա­բա­մա­ճեան վար­ժա­րա­նին մէջ։ 1945ին ա­ւար­տած է Վիեն­նա­յի Մ­խի­թա­րեան­նե­րու վար­ժա­րա­նը, իսկ1951ին՝ Կ. ­Պոլ­սոյ հա­մալ­սա­րա­նի փի­լի­սո­փա­յու­թեան ճիւ­ղը: Այ­նու­հե­տեւ՝ հե­տե­ւած է գրա­կա­նու­թեան եւ ա­րո­ւես­տի պատ­մու­թեան դա­սըն­թաց­նե­րու ­Փա­րի­զի մէջ:
Գ­րա­կան աս­պա­րէզ մուտք գոր­ծած է 1943ին՝ նոր ո­ճով գրո­ւած բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ լոյս ըն­ծա­յե­լով։ Ա­ռա­ջին հրա­տա­րա­կո­ւած գոր­ծը՝ «­Յաղ­թա­կա­նը», լոյս տե­սած է 1948 թո­ւա­կա­նին, Մ­խի­թա­րեան ­Սա­նուց ­Միութ­յան «­Սան» գրա­կան ամ­սա­թեր­թին մէջ։ Այդ շրջա­նէն յա­ռա­ջա­պահ­նե­րէն մէ­կը դար­ձած է ­Պոլ­սոյ մէջ թափ ա­ռած գրա­կան զար­թօն­քի շար­ժու­մին՝ նո­րա­րա­րա­կան շունչ տա­լով ա­նոր:
1952էն 1958 պաշ­տօ­նա­վա­րած է Է­սա­յեան վար­ժա­րա­նին մէջ՝ դա­սա­ւան­դե­լով փի­լի­սո­փա­յու­թիւն, տրա­մա­բա­նու­թիւն, հո­գե­բա­նու­թիւն եւ հա­յե­րէն։ ­Հե­տա­գա­յին դա­սա­ւան­դած է ­Կեդ­րո­նա­կան վար­ժա­րա­նի մէջ, ուր ե­ղած է տնօ­րէ­նի օգ­նա­կան։
Ծա­ւա­լած է գրա­կան բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւն։ Հ­րա­տա­րա­կած է բազ­մա­թիւ բա­նաս­տեղ­ծա­կան ժո­ղո­վա­ծու­ներ, յօ­դո­ւած­ներ, ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ, գրա­խօ­սա­կան­ներ, խմբագ­րա­կան­ներ, կա­տա­րած է թարգ­մա­նու­թիւն­ներ՝ յատ­կա­պես ֆրան­սա­կան ար­դի գրա­կա­նու­թե­նէն։ Ե­ղած է 1959 թո­ւա­կա­նէն ­Պո­լիս հրա­տա­րա­կո­ւած «­Թօ» գրա­կան հան­դէ­սի խմբա­գիր­նե­րէն։
Զար­հա­տի եւ ­Ռո­պէր ­Հատ­տէ­ճեա­նի հետ միա­սին, ­Զա­րեհ Խ­րա­խու­նի կը հան­դի­սա­նայ իր սե­րուն­դի բա­նաս­տեղ­ծա­կան թռիչ­քին գլխա­ւոր յա­ռա­ջա­պահ­նե­րէն՝ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան նոր աշ­խարհ մը բա­նա­լով մեր ժո­ղո­վուր­դին առ­ջեւ:
Հա­տո­րով լոյս տե­սած իր գոր­ծե­րու շար­քին են՝ «­Քար-կա­թիլ­ներ» (­Պո­լիս, 1964), «­Լուս­նա­պար­տէզ» (1968), «­Տօ­նա­կարգ» (1973), «Զ­բօ­սապ­տոյտ» (1978), «Ամպ ու ա­ւազ ա­փե­րուս» (1982), «Ես եւ ու­րիշ­ներ» (Ե­րե­ւան, 1982), «Ս­տո­ւեր եւ ար­ձա­գանգ» (1988), «Ա­զա­տեր­գու­թիւն» (1993), «­Քար ­Հա­յաս­տա­նի» (1997), «Սր­տի խօսք» եւ «­Կա­թիլ­ներ, կա­թիլ­ներ», (­Պո­լիս, 2013)։
Զ. Խ­րա­խու­նի ու­նե­ցած է նաեւ խմբագ­րա­կան աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն։ ­Պա­տաս­խա­նա­տու մաս­նակ­ցու­թիւն բե­րած է «­Սան» հան­դէ­սի հրա­տա­րա­կու­թեան։ Խմ­բագ­րած է «­Մար­մա­րա» թեր­թի գրա­կան բա­ժի­նը։
Զա­րեհ Խ­րա­խու­նի վախ­ճա­նե­ցաւ ­Պո­լիս, 27 ­Նո­յեմ­բեր 2015ին։
Ինչ­պէս իր սերն­դա­կից եւ գրչեղ­բայր ­Ռո­պէր ­Հատ­տէ­ճեան կը վկա­յէ՝
«Խ­րա­խու­նի անվ­հատ եր­գիչ մըն է, որ շա­րու­նակ կը պե­ղէ հա­մա­մարդ­կա­յին պատ­մու­թիւ­նը, զոր ար­դէն շատ լաւ կը ճանչ­նայ: ­Քիչ բա­նաս­տեղծ­ներ մեր մէջ այն­քան մօ­տէն կը հա­ղոր­դո­ւին գլխա­գիր ­Պատ­մու­թեան հետ, որ­քան կը հա­ղոր­դո­ւի Խ­րա­խու­նի: ­Մեր դա­րաշր­ջա­նը, որ այժմ կը պսա­կո­ւի նոր հա­զա­րա­մեա­կով մը, եւ ­Մի­ջին ­Դա­րը, որ մնա­ցած է պատ­մու­թեան խո­րու­թիւն­նե­րուն մէջ, սան­դու­խի մը մէկ քա­նի աս­տի­ճան­նե­րով կը կա­պո­ւին ի­րա­րու եւ մեր բա­նաս­տեղ­ծը, գիտ­նա­կա­նի ու պատ­մա­բա­նի հմտու­թեամբ կ­՚իջ­նէ-կ­՚ել­լէ այդ սան­դու­խէն, իւ­րա­քան­չիւր աս­տի­ճա­նի վրայ կանգ առ­նե­լով ու դի­տե­լով հա­մայ­նա­պատ­կե­րը, որ, որ­քան ալ օ­տար աշ­խար­հագ­րու­թեան մը պատ­կա­նի, ան­պայ­ման պատ­կա­ռազ­դու հայ մը բեմ կը հա­նէ հոս կամ հոն:
«Խ­րա­խու­նի բա­նաս­տեղծ ըլ­լա­լէ ա­ռաջ, փի­լի­սո­փայ է: Եւ Խ­րա­խու­նիա­կան ա­րո­ւես­տին վրայ փի­լի­սո­փա­յու­թիւնն է որ տաս­նա­մեակ­նե­րու ըն­թաց­քին հետզհե­տէ տի­րա­պե­տող դար­ձու­ցած է իր ազ­դե­ցու­թիւ­նը, ան­դին հրե­լով բուն իսկ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան ու ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան գրա­կա­նու­թեան դրոշմ­նե­րը: ­Բայց այս­քան ալ չէ: ­Փի­լի­սո­փա­յա­կան մտա­ծումն ալ իր պար­տէ­զին դռնե­րը լայ­նօ­րէն բա­ցած է գի­տա­կան ու գե­ղա­րո­ւես­տա­կան աշ­խար­հէ ստա­ցո­ւած գի­տե­լիք­նե­րու ով­կիա­նո­սի մը, ծա­նօ­թու­թիւն­նե­րու շտե­մա­րա­նա­յին պա­շա­րի մը, որ Խ­րա­խու­նիին մաս­նա­յատ­կու­թիւ­նը կը կազ­մէ»:
Զա­րեհ Խ­րա­խու­նիի ծննդեան 91րդ ­տա­րե­դար­ձին նո­ւի­րո­ւած այս հա­կիրճ վկա­յու­թիւ­նը շնչա­ւո­րե­լու թող ծա­ռա­յէ հե­տե­ւեալ փուն­ջը ա­նոր ինք­նա­տիպ բա­նաձտեղ­ծու­թե­նէն.
— Եր­դիք­նե­րէն Ան­հա­մար եր­դիք­նե­րէն մէկ հա­տին Եզ­րին վրայ կամ ծայ­րին ­Ջու­րի կա­թիլ մը կը սա­հի կը հան­դի­պի ու­րի­շի մը ու կ’ը­սէ.- ­Գի­տե՞ս ինչ բան ­Քու մէջդ ինչ բան ա­մէ­նէն շատ Ա­մէ­նէն շատ կը սի­րեմ — ­Դուն ոչ մէ­կուն եւ ոչ մէ­կուն կը նմա­նիս…
Տա­նիք­նե­րէն ­Բիւ­րա­ւոր տա­նիք­նե­րէն ­Մէ­կուն ծայ­րին կամ եզ­րին ­Ջու­րի եր­կու կա­թիլ­ներ — կա­թիլ­նե­րուն պէս բո­լոր Ա­րե­ւուն նոյն ճա­ռա­գայ­թէն նե­տա­հար Ու նո­րա­բաց ծիա­ծա­նովն ար­բե­ցած ­Կը միա­նան իբ­րեւ պտուկ մը լոյ­սի ­Կը միա­նան իբ­րեւ պտուղ երկ­նա­ծին Ու միա­ձոյլ — ծան­րա­ցած Կ­’իյ­նան հո­ղին եր­ջան­կու­թեան ար­տա­սու­քի պէս վճիտ Ու մին կ’ը­սէ միւս կէ­սին — ­Գի­տե՞ս ինչ բան ա­մէ­նէն շատ ­Պի­տի ու­զեմ յա­ջորդ ան­գամ Երբ աշ­խարհ գամ ու կա­թիմ — Յար եւ նման քե­զի նման կա­թի­լի մը հան­դի­պիլ…

ԼԵՌՆ Ի ՎԵՐ

Այս այն լեռն է
Որ ա­մէ­նուս բի­բին խորն է բե­ւե­ռո­ւած
Որ ա­մէ­նուս մոր­թին տակն է – ­միս ոս­կոր,
Որ ապ­րում է գո­յու­թիւն է ի­րա­կան
Ու ե­րազ է ա­ռաս­պել է ան­սահ­ման

Այս այն լեռն է
Որ­մէ կու­գայ վճիտ ջու­րի ուղ­խե­րու պէս ա­րիւ­նը մեր ե­րա­կին
Ո­րուն կ’եր­թայ օ­դաս­լաց համ­բոյ­րի
պէս վեր­ջին շուն­չը մեր կուրծ­քին

Այս այն լեռն է
Որ­մէ որ­քան կը հե­ռա­նանք այն­քան կը զգանք թէ իրն ենք
Ո­րուն որ­քան կը մօ­տե­նանք այն­քան կը զգանք թէ ինչ ենք…

Քար

Ճամ­բու եզ­րին,
Ա­րե­ւուն տակ
Նս­տեր եմ քար կը տա­շեմ
Ճամ­բան մեծ է —
Փառ­քի ե­րակ է բա­բա­խուն
Ուր կեան­քը խօլ շա­ռա­չե­լով կը վա­զէ
Ես նստեր եմ
Ա­րե­ւուն տակ
Քար կը յղկեմ շա­րու­նակ
Մեծ ճամ­բա­յէն մար­դիկ կ ­’անց­նին կառ­քեր կ ­’անց­նին սրար­շաւ
Փայ­լա­տա­կող ա­պա­կիին կամ մթաս­քօղ ակ­նոց­նե­րուն ե­տե­ւէն
Չեն տես­ներ զիս —
Ես միայ­նակ
Ա­րե­ւուն տակ
Նս­տեր եմ քար կը կո­փեմ
Ո­մանք կու­գան կանգ կ ­’առ­նեն
Եր­կար բա­րակ կը նա­յին — մէկ եր­կու բառ կը խօ­սին
Յե­տոյ կ’առ­նեն կը քա­լեն
Ես կը նստիմ
Ճամ­բու եզ­րին
Ու կ ­’աշ­խա­տիմ ան­տար­բեր
Ոչ ֆուլ ու­նիմ ոչ դա­դար
Ոչ քուն ու­նիմ ոչ հան­գիստ
Կար­ծես բա­նէ մ ’­հա­լա­ծա­կան ես կը բա­նիմ ա­նոր դէմ
Ձեռ­քիս մեջ մուրճ ու գրիչ
Քա­րին վրայ կը հնչեն
Ժա­մա­ցոյ­ցի պէս վճիտ
Ճամ­բուն վրայ մինչ փար­թամ
Մար­դիկ կառ­քեր ի­րա­րու հետ կը մրցին —
Ես կը փոր­ձեմ հա­ւա­սա­րիլ թիք­թա­քին
Ու կը զար­նեմ ես ա­րագ
Ա­ւե­լի շատ ա­ւե­լի շուտ կը փո­րագ­րեմ կը հար­թեմ
Բայց թե ի՞նչ է — չէմ գի­տեր
Ի՞նչ կը շի­նեմ — ար­ձա՞ն մ’ար­դեօք ա­պա­գա­յի սե­րունդ­նե­րէն պաշ­տո­ւած
Քան­դա՞կ մը նուրբ յոյ­սի լոյ­սի տա­ճար­նե­րու ճա­կա­տին
խաչ­քա՞ր մը սուրբ հայ­րե­նա­կան ա­ւանդ­նե­րուն կո­թո­ղո­ւած
Թէ քար մը պարզ
Քա­ռա­կու­սի սրբա­տաշ
Ճամ­բու եզ­րին խո­տե­րուն մէջ մոռ­ցո­ւած
Ճամ­բու եզ­րին
Ա­րե­ւուն տակ
Միս­մի­նակ