Բրիտանական «Պի.Պի.Սի.»-ի թղթակից Պեն Լերվիլ, որ ծանօթ է իր ճամբորդական նոթերով, այս անգամ անդրադարձած է հայերուն եւ Հայաստանին, մանաւանդ` հայերու հիւրասիրութեան: «Պի.Պի.Սի».-ի միլիոնաւոր ընթերցողներուն համար վստահաբար նոր աշխարհ մը կը բացուի, իսկ մեզի համար հետաքրքրական է բոլորովին օտարին առարկայական աչքով տեսնելը մեր հիւրասիրութիւնը եւ անդրադառնալը ատոր, մանաւանդ որ ան նոյնպէս կը խօսի Ցեղասպանութեան մասին:

Պեն Լերվիլ Վրաստանէն անցած է Հայաստան:

Հայկական Հիւրասիրութիւնը Կարելի ՉէՄոռնալ
Հիւսիսային Հայաստանէն ես կ՛ուղղուէի մայրաքաղաք Երեւան: Իմ ճամբորդութիւնս դանդաղօրէն զիս կը տանէր դէպի հարաւ: Բնավայրը այստեղ մկանոտ եւ հուժկու է. լերկ զառիթափեր եւ խորունկ, գլխապտոյտ պատճառող ձորեր: Վրաստանէն Հայաստանի սահմանը հատելէ ետք, ես նստայ հին, փոքր հանրակառք մը, որ այստեղ կը կոչեն մարշրութքա (ամէնէն աժան հանրային փոխադրամիջոցներէն մէկը, որ Կովկասի մէջ կ՛երթեւեկէ): Վարորդի ղեկին վրայ թառած էր փոքրիկ, մեղրագոյն, սիրուն թռչուն մը, որ հինգ վայրկեան դիտեց ճամբան, շրջանակաձեւ դարձաւ անայլայլ ուղեւորներուն վերեւ եւ ապա պատուհանէն թռաւ գնաց դէպի ժայռոտ, թուխ բլուրները: Ի՞նչ էր ասիկա: Տնային վարժա՞նք: Բախտաբեր ծիսակատարութի՞ւն: Բնաւ չգիտցայ: Թերեւս նշան մը` անսպասելին ակնկալելու:

Ես հասայ Դիլիջան: Բնաւ չէի ծրագրած գիշերը մնալ Դիլիջանի մէջ: Բայց փոքր քաղաքը գրաւիչ եւ գեղեցիկ էր, տարածուած զառիթափերուն վրայ, ծածկուած` կաղնիի անտառներով: Ուսումնասիրելով տեղւոյն բնութիւնը` ես հակցայ, որ Հայաստանի իմ ճամբորդութիւնս հետաքրքրական պիտի ըլայ: Ես պէտք է Դիլիջանէն Երեւան հասնէի, բայց ամբողջ օրը անցուցի շրջանը եւ եկեղեցիները ուսումնասիրելով, եւ արդէն ուշ երեկոյեան Դիլիջանի մէջ ինծի շարժումներով բացատրեցին, որ այդ օրուան հանրակառքերը վերջացած են: Այնպէս որ, ստիպուած էի քաղաքին մէջ մնալ:

Գիշեր մը այս քաղաքին մէջ վստահաբար ծանր պիտի չըլլար: Ես հետագային գիտցայ, որ խորհրդային ժամանակներուն Դիլիջանը կ’անուանէին «Խորհրդային Զուիցերիա»:

Ես ուրեմն կեցութեան վայրի մը պէտք ունէի: Հին տեղեկատուով գտայ տուն մը, ուր կարելի էր գիշերը անցընել: Տունը կը գտնուէր քաղաքի արուարձաններուն մէջ, բլուրին վրայ: Կը յուսայի, որ առնուազն մէկը կը գտնեմ հոն: Տունը անջատուած էր ճամբայէն մետաղեայ դարպասներով: Քանի մը անգամ զարկի, բայց` երկար լռութիւն: Այնպէս թուեցաւ, որ այցելուներու, հիւրերու ներկայութիւնը յաճախակի չէ: Ես անդրադարձայ, որ նոյնիսկ այլեւս պանդոկ չէ: Մտածեցի, որ սխալ տեղ կրնամ եկած ըլլալ: Ես փորձեցի արտասանել հայերէն ողջոյնի բառեր. լաւատես` «Բարեւ ձեզ»-ը, նախ` մեղմ, ապա բարձրաձայն, քիչ մը ապուշի նման զգալով: Ի վերջոյ ոտնաձայներ լսուեցան, եւ դարպասները բացաւ միջին տարիքի կին մը: Ան հարցական ինծի նայեցաւ: Ես ցոյց տուի իմ ուղեցոյցս: Ի հանգստութիւն ինծի` ան ժպտաց, թեւս մտաւ` զիս տուն առաջնորդելով: Ցոյց տուաւ այն սենեակը, ուր ես կրնայի գիշերել: Սենեակին մէջ ուշադրութիւնս գրաւեցին կոկիկ ծածկուած մահճակալը` գունաւոր վերմակներով: Անդրադարձայ, որ տան մէջ ձայներ կան: Խնդուքը կը հոսէր միջանցքին մէջ: «Ժամը 7:00-ն է», ըսաւ կինը անգլերէն եւ ցոյց տուաւ դիմացի սենեակը: Ան ձեռքի եւ բերնի շարժումներով հասկցուց` ուտել: Ես յոյս չունէի, որ ուշ երեկոյեան ընթրելու կարելիութիւն կ՛ունենամ, եւ միտքէս չէր անցներ, որ զիս կը դիմաւորեն բաց սեղանով` վրան բազմատեսակ ուտելիք եւ խմիչք:

Պարզուեցաւ, որ այդ օրը կնոջ աւագ դստեր 18-ամեակն էր, եւ ես յայտնուեցայ հիւրասենեակին մէջ, ուր տասնեակ մարդիկ հաւաքուած էին: Բոլորն ալ ամուր կերպով ձեռնուեցան հետս, աթոռ մը յատկացուցին, եւ բնականաբար, ես չյաջողեցայ այդտեղէն դուրս գալ «ողջ ու սթափ»: Ուտելիքը չէր վերջանար, ընդհակառակը, կ՛աւելնար հսկայական նոր բաժիններով, եւ ես կուշտ կերայ հայկական լաւաշ, սմբուկ, ձիթապտուղ, աղցաններ, մսոտ կերակուրներ, պանիրի տեսակներ, սունկով հաւ: Այդ բոլորին հետ կը խմէինք տան մէջ պատրաստուած օղի: Կողքիս նստած էին աղջկան երկու հօրեղբայրները, որոնք իրենց պարտքը կը նկատէին հետեւիլ գաւաթիս, որպէսզի նոյնիսկ երկվայրկեան մը դատարկ չմնայ: Մինչ խնճոյքը կը շարունակուէր, հօրեղբայրը կ՛առաջարկէր, որ խմենք բոլորին եւ ամէն բանի ` Հայաստանի, Բրիտանիոյ, իրենց ընտանիքին, իմ ընտանիքիս, հանգուցեալներու, ապագայի, ընկերութեան կենացը: Ինծի կը փաթթուէին եւ անընդհատ կը հիւրասիրէին: Ես շփոթած էի: Կը յիշեմ միայն գաւաթներու չխչխկոցն ու կոկորդիս մէջ ալքոլի ջերմութիւնը: Այնուհետեւ սկսան երգերը, ապա բերին քաղցրեղէնը: Երեկոն վերջ գտաւ ընդհանուր բուռն գրկախառնումով, ջերմ ողջագուրումով եւ յաւերժ սրտակից մնալու վճիռով:

Առաւօտեան ձեւով մը արթննալէ ետք ես նոյնպէս ճոխ նախաճաշ ստացայ: Ամէնէն տարօրինակը այն էր, որ երբ կ՛ուզէի վճարել գիշերային կեցութեան համար, ինձմէ դրամ չառին եւ ըսին, որ կը վիրաւորուին, եթէ ես պնդեմ:

Ինծի տուին հարաւային Հայաստանի մէջ իրենց մէկ ազգականին հասցէն (այժմ խորապէս կը զղջամ, որ չայցելեցի) եւ զիս ամբողջ ընտանիքով ջերմօրէն ճամբեցին դէպի հանրակառքի կայարան: Միայն այդ ատեն այդ ընտանիքին ջերմ ընդունելութեան տարողութիւնը խորասուզուեցաւ մէջս: Ես ամբողջովին օտարական մըն էի, երկրէ մը, որ հազարաւոր մղոններ հեռու է: Ես անակնկալօրէն յայտնուած էի իրենց դարպասներուն առջեւ, անկոչ, չածիլուած եւ` հազիւ ժամ մը առաջ ընտանեկան տօնական ընթրիքէն: Հակառակ ատոր, ինծի ոչ միայն սենեակ եւ անկողին յատկացուեցաւ, այլ զիս հիւրասիրեցին ընտանեկան սեղանին շուրջ այնքան բնական եւ այնքան առատաձեռն, կարծես իրենցմէ մէկը ըլլայի: Ատիկա ընդարձակեց «հիւրատան» (կեսթհաուս) բնութագրումը դէպի անհաւանական ծայրայեղութիւններ:

Հայերը շատոնց հռչակաւոր եղած են դրսեցիներու հանդէպ իրենց հիւրընկալութեամբ, վեհանձնութեամբ: Երկիրը կը գտնուի առեւտրային Մետաքսի ճամբու քառուղիի վրայ: Ասիկա անշուշտ ազդած է մարդոց մէջ այդ յատկանիշին զարգացման: Այստեղէն անթիւ-անհամար վաճառականներ, զինուորներ, գաղթականներ եւ թափառականներ անցած են:

Քրիստոսէ առաջ 400 թուականին յոյն զօրավար Քսենոֆոն իր բանակները այս կողմ բերած է եւ ապա տեղեկացուցած է ճոխ սեղանններու` առատ ուտելիքներու եւ համեղ գինիի մասին:

Հաւանաբար պէտք է նշել, որ կովկասեան երեք երկիրներ` Հայաստան, Ազրպէյճան եւ Վրաստան լուրջ կասկածներ ունին իրարու հանդէպ: Տարածուած հայկական ճոք մը կայ, որ այս ամբողջը կ՛ամփոփէ: Տղեկ մը իր մեծ հօրը կը հարցնէ, թէ Հայաստան ինչո՞ւ տակաւին տիեզերագնաց մը չէ ղրկած անջրպետ: Մեծ հայրը կ՛ըսէ. «Որովհետեւ վրացիները նախանձէ կը մեռնին, ապա մենք ուրախութենէ կը մեռնինք եւ ազերիներուն կը մնան բոլոր հողերը»:
Հայաստան 1914-1923 թուականներուն անասելի ցաւ եւ դաժանութիւն ապրեցաւ, առնուազն` տեղահանութեամբ եւ իր ժողովուրդի 1,5 միլիոնի սպանութեամբ: Ամերիկայի տասնեակներով նահանգներ եւ աշխարհի 29 երկիրներ ասիկա կը ճանչնան որպէս ցեղասպանական արարք` Օսմանեան կայսրութեան կողմէ: Այսօրուան Թուրքիան կը մերժէ այդ բնութագրումը: Հայաստանի ազգային հոգեբանութիւնը անխուսափելիօրէն ձեւաւորուած է ժամանակաշրջանին մէջ: Եւ ադպիսով միայն ամրապնդուած, արմատաւորուած է գաղափարը, որ խաղաղ եկողները պէտք է ողջունուին գրկաբաց:
Ես միայն այսքանը կրնամ ըսել. երբ Հայաստանի մէջ հիւրընկալուիք, անկարելի է, որ ատիկա մոռնաք:

Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ