Լեւոն Մեսրոպի այս գործը, պատմաքաղաքական վէպ` որուն առաջին էջերը պիտի բանաք, անմիջականօրէն կը դնէ քանի մը հարցեր, կապուած` մտքի ամենատարրական գործունէութեան ու մշակոյթի:

Պատմաքաղաքական վէպ. այսի՞նքն: Ի՞նչ է այսպիսի գործի մը տեղը, իմաստը: Ինչո՞ւ յանձնարարել անոր ընթերցումը, ի՞նչ արժէքը ու արժանիքի յղուելով:

Միանուագ պատասխանելու համար անմիջապէս ըսեմ. այս վէպը չի պատկանիր «լուրջ», «ծանր» գրական գործերու շարքին: Գործերու որոնց կը մօտենանք պատկառանքով, աչք մը կը նետենք` օտարոտի, եւ ի վերջոյ մէկդի կը դնենք` ընթերցումը նկատելով «գրոց-բրոց մարդու գործ», քիչ մըն ալ ծածուկ արհամարհանքով: Ո՛չ, այս վէպը գրուած է առաջին հերթին` հաճելի պատում մը տրամադրելու համար, եւ տրամադրելու` բոլորի՛ն: Գրուած է վառվռուն, կենդանի հայերէնով մը, բաւական հազուադէպ բան` մեր մէջ, սրամտութեամբ եւ հիւմորով` ա՛լ աւելի հազուադէպ: Գրուած է` կարծես փաստելու համար, որ ընթերցում ըսուածը հաճելի բան է, կամ կրնայ ըլլալ, հակառակ մեր մէջ բաւական տիրական դարձած կարծիքին, ըստ որուն, գրուած նիւթը պիտի ըլլայ ծանրաշուք, քիչ մը անշնորհք լրջութեամբ: Որ` գրաւոր խօսքը ժամանակավրէպ է. մանաւանդ երբ… հայերէն է, թուղթի վրայ տպուած է, ոչ ալ կը ներկայանայ թապլէթի լուսաւոր պաստառի մը վրայ… Իր ատենին` 1930-ական տարիներուն գրուած, երբ հաւանօրէն մարդիկ քիչ մը տարբեր կ՛ընկալէի՛ն գրական ընթերցում կոչուած բանը, ան կարծես սահմանուած ըլլար այսօ՛ր մեզ չափով մը հաշտեցնելու` այդ գործունէութեան հետ, որմէ օրէ օր աւելի հեռաւորութիւն կ՛առնե՛նք, երեւի անտեղեակ, որ աշխարհ կը կարդա՛յ տակաւին, կը կարդայ թերթ ու գիրք` իրենց բոլո՛ր ձեւերուն տակ, ներառեալ տպագիր…

Բայց «Ֆրէտ Հարթման»-ը, հաճելի պատումի առաջարկ ըլլալով` նաեւ աւելին է: Առանց «յոգնեցուցիչ» կերպարներ եւ հոգեբանական բարդ վիճակներ հրամցնելու, առանց ծանր պատգամներ փոխանցելու, անիկա նաեւ կը վկայէ: Ու կը վկայէ` կենսական ծանրութեամբ, ճակատագրական դէպքերէ:

Բայց այս մասին` քիչ մը աւելի վար: Ու նախքան այդ` երկու նշում պատմաքաղաքական վէպին մասին ընդհանրապէս:

Գրական պատումային սեռի գլխաւոր տեսակներէն` վէպի այս ենթատեսակը, իր կարգին, կը ներկայացնէ տարբերակումներ, կախեալ` հեղինակի առաջադրանքէն, խառնուածքէն, լեզուա-ոճային մասնայատկութիւններէն: Ասոնցմէ առաջինը, որ կոչեցի առաջադրանք կամ ընտրանք, յատկապէս ունի որոշիչ դեր, պայմանաւորող նաեւ մնացեալը:

Ու այսպէս է, որ երբեմն կ՛ունենա՛նք գործեր, որոնք կը փոխանցեն գաղափարական-քաղաքական շեշտ պատգամ` համապատասխան ոճով ու բովանդակութեամբ: Կամ, հեռանալով անցեալին մէջ, կը մեղմացնեն քաղաքական շեշտը, կը հարստանան պատմա-յօրինումի հակումով կամ հնագիտութեան ճաշակով. կամ` միշտ պահելով պատմավէպի ընդհանրական դիմագիծը, զայն կը բարեխառնեն ազգագրական-բարացուցական երանգներով կամ իմաստասիրական լիցքով: Կամ դեռ, կ՛ուղղուի՛ն դէպի տիպարակերտումի հոգեբանական ոլորտը` ոգեկոչելով ընտրեալ, խորհրդանշական ճակատագիր ապրած անձնաւորութիւններ, կը կերտեն տրամային մթնոլորտով պատմա-քաղաքական պատումներ, յաճախ ողբերգական, երբեմն ալ` ողբերգակատակերգական ոլորտի: Ու այսպէս` շարունակաբար:

Այսպէս, հայու եւ օտարի, հինի, նորի ու նորագոյնի բոլորովին պատահական համախառնումով օրինակներ տալով` կ՛ունենանք «Կայծեր» (Րաֆֆի) կամ «Զայրոյթի խաղողները» (Սթայնպեք), կ՛ունենա՛նք «Երկունք Թ. դարու» (Ծերենց) կամ «Սալամպօ» (Ֆլոպեր), կամ «Ատրիանոսի յուշերը» (Մ. Եուրսընար), կ՛ունենա՛նք «Վարդանանք» (Դ. Դեմիրճեան), կամ` «Պատերազմ եւ խաղաղութիւն» (Լ. Թոլսթոյ), կամ` «Թշուառներ» (Վ. Հիւկօ), կամ «Վարդին անունը» (Ու. Էքօ): Կ՛ունենա՛նք դեռ` «Սէրը Եղեռնին մէջ» (Ա. Ծառուկեան), «Բանկ Օտտոման» (Ալ. Թօփչեան), «Ժամանակի գետը» (Վ. Գրիգորեան): Եւ… շարունակաբար:

Տակաւի՛ն. պատմաքաղաքական վէպի լայն ծիրին մէջ, վաւերական ներկայութիւն է նաեւ «գործողութիւն-վէպ», կամ «արկածային-ոստիկանական վէպ» տեսակը, հերոսներու սահմանափակ հոգեբանական ներկայութեամբ, յաճախ սահմանափակ մտածողական տարրերով, եւ որ իր էանիւթը կ՛առնէ՛ պատումէ՛ն իսկ, գործողութիւններու հեւքոտ շարահարումէ մը: Եւ ուրեմն հիմնական առաջադրանքը կ՛ըլլա՛յ պատմել-վկայելը: Պատմել-վկայել` անշուշտ` պատմելին, վկայելին, այսինքն` միանգամայն յղուելով ներքին, ներյայտ արժէքի մը, բխող պատմուածէն, առնչուող անոր:

«Գործողութեան» կամ «արկածային» վէպի տեսակը, ուրեմն, հինէն մաս կազմած է պատմաքաղաքական վէպի ընտանիքին: Եթէ չըլլար այդպէս, իրենց օրին համբաւ ու մեծ յաջողութիւն չէին ունենար արեւմտեան գրականութիւններու դաշտերուն մէջ` ո՛չ Ալ. Տիւմա մը` իր «Երեք հրացանակիրներ»-ով, ո՛չ Էօժէն Սիւ մը` «Գաղտնիք Փարիզի»-ով, ո՛չ Մարկարեթ Միչըլ մը` «Հովին հետ անցած»-ով: Ո՛չ ալ` թէկուզ աւելի խորքային, բայց միշտ «գործողութիւն-վէպ»-ի սահմաններուն մէջ` Սթենտալ մը եւ իր «Կարմիրն ու սեւը»: Ասոնք, եթէ այսօր, որոշ բացառութիւններով, ա՛լ չեն բազմիր իրենց մշակոյթի գրապատմական դահլիճի բարձրագոյն աթոռներուն վրայ, առնուազն տեղ ունին հոն, հսկայ յաջողութիւն արձանագրելէ ետք իրենց օրին, գերազանցող իրենց իրական արժէքը: Անոնց պատմաքաղաքական վէպի բնոյթն իսկ երբեմն վիճելի է, դժուար տեղաւորելի են իբր, ենթասեռ կամ տեսակ: Սահմանումի անորոշութիւն, որ ի զօրու է նաեւ սկիզբը նշուած աւելի «լուրջ» երկերու մէկ մասին համար:

«Ֆրէտ Հարթման եւ Տատա Ռօսթէմ» կը պատկանի պատմա-քաղաքական վէպի այս վերջին տեսակին` «գործողութեան» պատմաքաղաքական վէպին: Ա. Աշխարհամարտի եւ անոր միջին-արեւելեան ճակատի դէպքերու լայն, հսկայ պաստառն է իր նիւթը: Պաստառ, որուն վրայ, կեդրոնի՛ն, հրեղէն գիծերով եւ թանձր գոյներով կը պատկերուի Հայ Գողգոթան` կազմելով գործին յաւելեալ, կարելի է ըսել` բու՛ն շահեկանութիւնը: Ամբողջութիւնը տրուած` պատումի հարազատ շեշտերով, կերպարներու եւ երկխօսութիւններու անվիճելի բնականութեամբ, ազգագրական տիրական իրազեկութեամբ մը: Նոյնիսկ եթէ կերպարներու հոգեբանական լուրջ սեւեռումի եւ մտածողական խորքի պակասը կրնայ հեղինակին արժէլ դիւրութեան, աժանութեան մեղադրանք մը. արժած է արդէն` իր օրին: Ինչպէս արտօնած է հայ գրականութեան պատմութեան գործերու` փառաւորապէս անգիտանալ այս հեղինակի անունն իսկ, թէկուզ պարզ յիշատակումի համար…

Համաձայն չենք այսպիսի «չհաւանութեան», անկեղծ եղած ըլլան անոնք, թէ մասամբ պարագայական նկատումներէ եկած: Չենք բաժնէր կեցուածքը հայ գրականութեան մուտքը ենթարկելու միարժէք կամ կարծրատիպ չափանիշներու: Գրական գործը կեանքէն իբրեւ թէ վեր դասելու, իբր թէ «մտաւորական ընտրանի»-ի մը վերապահելու այս կեցուածքը լաւագոյն ձեւը չէ՞ զայն կեանքէն կտրելու, փաստօրէն մեր իրականութենէն հեռացնելու, եւ ի վերջոյ ծածկօրէն արհամարհելու… Մեր թեկնածու-ընթերցող զանգուածը խրտչեցնող, նուազեցնող, չորցնո՛ղ այս վերաբերումին փոխարէն, ընդհակառակը, պէտք է անոր մէջ տեղ բանալ նաեւ կեանքը գրկող, անոր թարմ ու անմիջական բոյրը տուող աշխուժ, սրամիտ գործերու, թո՛ղ ըլլայ` նուազ ծանր «գրական արժէքով»:

Մանաւանդ որ Լեւոն Մեսրոպի վէպը «օշարակի պէս խմուող» բայց ոչ սննդարար գործ ալ չէ, ինչպէս ըսեր են օրին չկամ գրախօսողներ: Անիկա վկայութիւն է, եւ վկայութիւն է ու պատկերում` 20-րդ դարը բացող համաշխարհային տրամի մը, մանաւանդ մարդկութեան դէմ առաջին Մեծ ոճիրին, Հայոց ցեղասպանութեան: Պատկերում` թէեւ անխուսափելիօրէն մասնակի, բայց իր ուժգնութեամբ տպաւորող, ցնցող: Եւ որ կ՛արժէ՛ր անպայման, 100-ամեակի այս օրերուն, վերագտնել, վերըմբոշխնել, վերարժեւորել անպայման:

Լեւոն Մեսրոպի Մասին
Լեւոն Մեսրոպ ծնած է 1880-ին, Կ. Պոլիս, ուր ստացած է կրթութիւնը (1904-ին աւարտած` Ռոպերթ Քոլեճը): Եւրոպա մեկնած, ապա պատերազմէն ետք վերջնականապէս Փարիզ հաստատուած, զբաղած է նախ` գորգի առեւտուրով, յետոյ վերջնականապէս նուիրուած` գրականութեան: Ֆրանսահայ մամուլին եւ Միաց. Նահանգներու «Հայրենիք» ամսագիրին մէջ հրատարակած է վիպակներ, բանասիրական աշխատանքներ, վէպեր, որոնցմէ է «Ֆրէտ Հարթման եւ Տատա Ռօսթէմ»ը, եւ որոնցմէ անջատ հատորով հրատարակուած են «Զարի», «Հաշիշին», Քերպելային գիշերները» եւ այլն: Ինչպէս եւ թատերակներ` «Մատաթ Րէիս», «Օտարականը», «Շամիրամ Երկրորդ»:

«Ֆրէտ Հարթման եւ Տատա Ռօսթէմ» իբրեւ թերթօն հրատարակուած է «Ազդակ»-ի մէջ, 1988-1989 տարիներուն:

Ուսումնասիրութիւններէն եւ ժողովածուներէն` «Քիւրտիստան եւ քիւրտերը», «1915 – աղէտ եւ վերածնունդ», «Տէր Զօր»` մեծ մասամբ կ՛արտացոլացնե՛ն հեղինակին խոր շահագրգռութիւնն ու կեդրոնացումը Հայոց ցեղասպանութեան հիմնահարցին վրայ:

Լ. Մեսրոպ մահացած է 1960-ին:

(Տեղեկութիւններու աղբիւր` «Կենսագրական բառարան», Գառնիկ Ստեփանեան, Գ. հատոր, Երեւան, 1990):

�