Մուշի հայերի թիւն այսօր տատանւում է 13,000-ից 15,000-ի միջեւ: Ինչպէ՞ս կարելի է տարբերակել նրանց Մուշի միւս բնակիչներից, ի՞նչ լեզուով են նրանք շփւում, Մուշի ո՞ր հատուածներում են բնակւում եւ ինչո՞վ են առանձնանում միւս իսլամացած հայերից:

Ցեղասպանութեան տարիներին Մշոյ դաշտի հայութեան գերակշիռ մասը կոտորուել կամ արտագաղթել է: Հայաթափումից անմիջապէս յետոյ հայկական գիւղերում, քրտերից բացի, տեղաւորուեցին նաեւ թուրքմէնական որոշ ցեղեր: Սակայն 1930-ականներից սկսած Մշոյ դաշտ սկսեցին տեղափոխուել Սասունի անառիկ լեռներում պատսպարուած հայկական ընտանիքներ, որոնք զբաղեցրին Մուշի մերձակայ մի քանի գիւղեր: Սասունից Մուշ հայերի գաղթը, որոշ ընդմիջումներով, շարունակուեց մինչ 1990-ականները: Նրանք Մշոյ դաշտ եկան աւելի բարեկեցիկ կեանք գտնելու, լեռներում քրտական աշիրեթների հետ անվերջ հակամարտութիւններից փրկուելու նպատակով: Հիմնականում տեղափոխուել են Սասունի Կելիեկուզան, Սեմալ, Շենիկ, Քաղքիկ գիւղերից: Այսպիսի իսլամացած հայեր ապրում են Մուշի Մոնկոկ, Նորշէն, Հաւատորիկ, Խաս եւ մի քանի այլ գիւղերում:

Ճանապարհը դէպի Մուշ անցնում է Խաս գիւղի միջով, որն ունի, ոչ աւել ոչ պակաս, 24,000 բնակչութիւն, նրանցից առնուազն 30 առ հարիւրը հայեր են: Գիւղն աւելի շատ յիշեցնում է քաղաքատիպ աւանի, ունի մեծ մզկիթ, մի քանի խանութ եւ սրճարան: Կեանքն այստեղ եռում է:

Քաղաքին շատ մօտ է գտնւում նաեւ Մոնկոկ գիւղը, որտեղ բնակւում 50 տուն հայ:

Շատերն արտագաղթել են Պոլիս, սակայն Մուշի բնակչութեան մեծ մասը չի շտապում հեռանալ գիւղերից, ինչպէս Սասունում, եւ դա ինչ-որ տեղ բնական է. ի տարբերութիւն Սասունի` այստեղ հողը շատ աւելի բերրի է, գիւղատնտեսութեամբ զբաղուելու պայմանները յարմար են, ճանապարհների եւ փոխադրամիջոցի խնդիր չկայ: Սակայն մէկ բան ակնյայտ է. լեռնային Սասունում հայերը թէեւ ունեն բազմաթիւ ընկերային խնդիրներ, սակայն ազգային տեսակէտից աւելի ապահով ու քիչ թէ շատ ազատ են, մինչդեռ Մուշում հայերն ստիպուած են վարել զգուշաւոր ու փակ կեանք: Եւս մէկ տարբերութիւն. Մուշում հայերը հարեւան են հիմնականում քրտերի, իսկ Սասունում` աւելի շատ արաբների հետ: Փաստերը ցոյց են տալիս, որ թէեւ երկուսի դէպքում էլ ազգային ու կրօնական խնդիրները մշտապէս հետեւում են հայերին, սակայն քրտական աշիրեթների հարեւանութեամբ հայերն աւելի մեկուսացած են:

Ի տարբերութիւն Սասունի` Մուշում բացարձակապէս չեն մնացել քրիստոնեայ ընտանիքներ: Մուշի հայութիւնն ամբողջովին իսլամացուած է, նրանց մի հատուածը ձեւականօրէն է ներկայանում որպէս մահմետական եւ վերջին տարիներին մշակոյթի միջոցով ջանում է վերագտնել իր հայկական ինքնութիւնը, շփումներ ունենալ միւս հայերի հետ: Սակայն Մուշի հայերի մէջ կայ նաեւ մէկ այլ` մոլեռանդ մահմետականների վերածուած հատուած: Սովորաբար սրանք աւելի շատ են կառչում կրօնից, քան քիւրտ կամ թուրք մահմետականները: Սա յատուկ է շատ կրօնափոխների, ովքեր, շատ լաւ գիտակցելով իրենց հայ լինելը, այս կերպ փորձում են մահմետականից աւելի մահմետական երեւալ եւ կասկածի տեղիք չտալ, թէ երբեւէ կը հեռանայ իսլամից:

Արժէ նշել մի կարեւոր հանգամանք. անկախ ամէն ինչից` այս երկու խմբերն էլ խստօրէն շարունակում են փրկուած սասունցիների մէջ ձեւաւորուած ներհամայնքային ամուսնութիւնների աւանդոյթը. հազուադէպ են քրտերի հետ ամուսնութիւնները:

Եւս մէկ հետաքրքիր իրողութիւն. Մուշի հայերը գրեթէ բոլորն էլ արաբախօս են, ինչպէս եւ Սասունի բնակիչների մեծ մասը: Նրանցից ոմանք թէեւ գիտեն նաեւ քրտերէն, սակայն շարունակում են խօսել արաբերէն, ինչպէս մինչ Սասունից Մուշ իջնելը: Սա նրանց առանձնացնում է Մուշում մեծամասնութիւն կազմող քրտախօս բնակչութիւնից ու ինչ-որ տեղ հեռու պահում քիւրտ հասարակութիւնից: Սասունի արաբերէնի այս բարբառը բաւականին տարբեր է. այն հասկանում են միայն սասունցիները եւ կէս կատակ կէս լուրջ` «սասուներէն» են անուանում: Լեզուական այս տարբերութեան պատճառով տեղի քրտերը Մուշի հայերին անուանում են «սասունցիներ»:

«Հայի Այստեղ Լինելը Պիտի Արտասովոր Չհնչի»
Մուշի կենտրոնում մեզ դիմաւորում է մեր հայ բարեկամներից մէկը, եւ միանգամից ուղեւորւում ենք դէպի Մուշի հայկական առաջին կազմակերպութեան` Տարօն հայրենակցական միութեան գրասենեակ: Միութեան անդամ հայերի 99 տոկոսը սասունցիներ են, թէեւ այդ սերունդն արդէն Մուշում է ծնուել: Տարանջատումներ դնել չեն ուզում. ե՜ւ մշեցի, ե՜ւ սասունցի են, այլ կերպ ասած` տարոնցի, դրա համար էլ միութեան անունը Տարօն է:

Այստեղ մեզ մեծ ոգեւորութեամբ ծանօթացնում են իրենց առաջիկայ ծրագրերի հետ. Մուշի հին հայկական թաղամասի դիմացի բարձունքի վրայ գտնուող աւերուած հայկական գերեզմանատունը վերականգնելու են, կազմակերպելու են ոգեկոչման արարողութիւններ, իսկ հայոց լեզուի դասերը միութիւնում արդէն մեկնարկել են:

Միութեան նախագահ Հայրետտին Արսլանը Մուշը լքելու ծրագրեր չունի, հէնց այստեղ խոստումնալից ապագայ կառուցելու մեծ ծրագրեր ունեն, նպատակները շատ են: Դեռեւս մի քանի տարի առաջ իսլամացած հայերի վերաբերեալ գրուած գրքերից մէկում իր անունը թաքցնող Հայրետտինը գրքի հեղինակի հետ զրոյցում մի միտք էր յայտնել, թէ «10 տարի անց պատմական Հայաստանի կենտրոն Մուշում հայ մնացած չի լինի: Ի՞նչ հայկական միութեան մասին կարող է խօսք լինել. եթէ իմանան, որ մզկիթ չեմ գնում, դիակս էլ անտէր կը թողնեն»:

4-5 տարի առաջ չէր հաւատում, որ Մուշում հնարաւոր է հայկական միութիւն հիմնել, իսկ այսօր այդ նոյն անձը միութեան ղեկավարն է եւ երջանկութեամբ փաստում է.

– Մեր երիտասարդները շատ լաւն են, ափսոս են, այսպէս չթողենք, ապագայ ունեն:

Խոչընդոտներ, անշուշտ, կան: Սակայն նոր սերնդի մէջ արդէն հասունանում է այն գաղափարը, որ Մուշի միւս բնակիչները պիտի ուզած-չուզած ընդունեն իրենց` բոլոր լաւ ու վատ կողմերով եւ իրենց իսկ ինքնութեամբ: Հէնց այդպէս արտայայտեց իր միտքը Մուշի յայտնի հայկական հացի փռում աշխատող հայ տղան.

«Պիտի սովորեն, համակերպուեն այն մտքի հետ, որ մենք կանք: Չեն կարող հէնց այնպէս ջնջել մի ազգի գոյութիւնը: Տարիներ շարունակ փորձել ենք երեւալ քիւրտ, փորձել երեւալ արաբ, բայց ո՛չ քիւրտ դարձանք, ո՛չ արաբ, ո՛չ թուրք: Ես սա եմ, Սագոյի թոռն եմ, ինչքան էլ ուզենաս Սագոյին կոչել Սուլեյման, դրանից Սագոն Սուլեյման չի դառնայ: Մեծերը վախենում են, մենք նրանց վերապրածները չենք տեսել, գուցէ հեշտ ենք նայում ամէն ինչին: Բայց հաւատում եմ, որ պարտաւոր ենք սովորեցնել այստեղի մարդկանց մեր ներկայութեանը, թող սովորեն: Հայի այստեղ լինելը պիտի արտասովոր չհնչի»:

Միութեան գրասենեակից ուղեւորւում ենք Մուշի հին հայկական թաղամաս. այն սկսել են քանդել դեռ 2 տարի առաջ, արդէն կառուցուել է նոր մզկիթի զգալի մասը, տարածքը պարսպապատուած է: Տեղի հայերը զգուշացնում են.

– Զգո՜ւշ եղէք, շատ մօտիկից մի նկարէք, դատավարութիւններ են գնում, աղմուկ հանած տարածք է:

Տեղի գնչուները, թուրքմէնները եւ քրտերը, աչքները չորս արած, զննում են անծանօթ դէմքերը, երեխաները վազում ու հարց ու փորձ են անում` ովքե՞ր են: Մեր հայ ընկերը վրդովուած ասում է.

– Տեսնում ես, չէ՞, մի մատ երեխայ է, բայց ոնց է ամէն ինչ հասկանում:

«Քիւրտն Ու Թուրքը Սկսեցին Իրար Ուտել,
Մեզ Մի Պահ Մոռացան»
Երեկոյեան ջերմ հանդիպում ունեցանք Մուշի կենտրոնում ապրող մեր հայրենակիցներից մէկի տանը: Մեզ դիմաւորում է կապուտաչեայ, գլուխը ճերմակ շալով ծածկած, միջին տարիքի ժպտերես մի կին, որը խօսում է թուրքերէն եւ արաբերէն: Ոգեւորուած պատմում է, որ ամուսինը 10 տարի առաջ Հայաստան էր գնացել եւ իրենց ազգականներին գտել: Սակայն անմիջապէս զգուշացնում է.

– Հիմա որ դուք մեր տանն էք, ոչ ոք պիտի չիմանայ Մուշում, գաղտնի պիտի մնայ: Ամուսինս ընկերութիւնում տնօրէն է, աշխատանքի վայրում չգիտեն, որ հայ ենք: Որ իմանան… Ախր ո՞ր մահմետականը կը հանդուրժի, որ հայը իր տնօրէնը լինի, իրեն հրամայողը լինի…

Կապուտաչեայ հայուհին Պիթլիսի Մոտկան շրջանից է այստեղ հարս եկել.

– Որպէս հայերի թոռներ` մեզ իրար հետ ամուսնացրին, սասունցիները լաւ ժողովուրդ են, բայց մի քիչ խելառ են:

Իր պապիկը Ցեղասպանութիւնից փրկուել է շատ փոքր հասակում, յայտնի չէ, թէ երբ ու ինչպէս է մահմետականացել: Սակայն մեր հերոսուհին կրօնափոխութեան մասին չի խօսում, դա համարում է անցած հանգրուան, դա մնացել է անցեալում.

– Այսքանից յետոյ էլ ի՞նչ պիտի փոխուի, ոչինչ:

Այս խօսքերը մեր խօսակցութեան ընթացքում կրկնում է մի քանի անգամ, կարծես ցանկանայ շեշտել, որ ամէն ինչից տեղեակ է, բայց իսլամից հեռանալ չի պատրաստւում:

Տիկինը մեզ պատմում է մի քանի տարի առաջ իր եւ իրենց հարեւանի միջեւ տեղի ունեցած խօսակցութեան մասին.

– Մենք մի մտերիմ հարեւան ունէինք, շատ անկեղծ, լաւ ընկերներ էինք: Նա չգիտէր, որ մենք հայ ենք: Յետոյ մի օր ականջին հասնում է, չի հաւատում: Այդ մասին իրեն ասած մարդկանց հետ վիճում է. ասում է. «Չի կարող պատահել, ես նրանց հետ շատ մօտ եմ, եթէ նման բան լինէր, ես կ՛իմանայի»: Բայց կասկածում է: Գալիս է ինձ մօտ, ասում է. «Քեզ մի բան պիտի հարցնեմ, բայց չնեղանաս: Ճի՞շդ է, որ ամուսինդ հայկական ծագում ունի»: Արիւնս սառեց: Չգիտէի` ինչ անեմ… Ի վերջոյ մտածեցի` ինչ լինում է` թող լինի: Ասացի. «Այո՜: Ես էլ եմ հայ: Մենք հայ ենք»: Ասաց. «Ինչո՞ւ ես մինչեւ հիմա չգիտեմ, ինչո՞ւ եմ ուրիշներից լսում»: Ես էլ նստեցի, հատ-հատ ամենասկզբից պատմեցի… Ամէն ինչ, գլխներովս անցած ամէն բան: Պատմում եմ, պատմում, ու չի վերջանում, պատմութիւններն աւարտ չունեն: Ամբողջը պատմեցի, ասացի. «Մենք այսքան բանն ապրել ենք, ես ինչպէ՞ս քեզ կամ միւսին ասէի, որ հայ ենք… Ես այսքան երեխաներ ունեմ: Դու չես հասկանայ, մեր ցաւը շատ խորն է…»:

Մեր հերոսուհին շատ հետաքրքիր ու դիպուկ բանաձեւեց, թէ ինչ փոխուեց հայերի համար քրտական շարժումից յետոյ:

Առաջ քիւրտն ու թուրքը մեր արիւնն էին խմում` իրար հերթ չտալով, յետոյ սկսեցին իրար ուտել, մեզ մի պահ մոռացան, առաջ աւելի անազատ էինք:

Մեր զրոյցն ընդհատեց Մոնոկոկ գիւղից ժամանած ազգականը, որը զարմանքով մեզ նայեց այնպէս, կարծես ճակատիս գրուած էր` «Նա հայ է», եւ ժպտալով ասաց` բարեւ…

65-ամեայ հային ոգեւորուած փորձում եմ հարցեր տալ իր ծննդավայրից, ընտանիքից, սակայն նա ինձնից առաջ է ընկնում ու փորձում հետս խօսել իր իմացած կիսատ-պռատ հայերէնով. «Իմա՞լ իս, սա՞ղ իս, լաո՜»:

Պատմում է, որ ծնուել է Սասունի Քաղքիկ գիւղում, իրենց գառները շատ էին, այդ պատճառով քրտերը շատ էին կռւում իրենց հետ: Իր ծննդավայրը լաւ չի յիշում. փոքր է եղել, երբ եկել են Մուշ: Հետագայ մի քանի րոպէներին տեղում է հարցերի տարափը. Հայաստանում վիճակն ինչպէ՞ս է, աշխատանք կա՞յ, թէ ոչ, իրենց ազգականներին ճանաչո՞ւմ ենք, նրանց բարեւ պիտի տանենք…

«Ինչքան Հայ Կայ Աշխարհում, Այդքան
Քար Թափուի Ձեր Գլխին. Ինշալլահ»
Յաջորդ օրը ուղեւորուեցինք Նորշէն գիւղ, որտեղ բնակւում է 6 հայ ընտանիք: Նրանցից մէկի տունը մտնելուց վայրկեաններ անց գիւղի բոլոր հայերը հաւաքւում են մեր շուրջը: Մեր ընկերներից մէկը դուրս է վազում ու մի քանի րոպէ անց վերադառնում տարեց մի պապիկի հետ.

– Ա՜յ, նայիր, նայիր, ինքը հայերէն գիտի, դէ խօսէք, խօսէք:

Պապիկը հետազօտող հայեացքով մեզ է նայում, փորձում հայերէն խօսել մեզ հետ, սակայն րոպէներ անց դադար է առնում.

– Հայերէն մոռցեր իմ, լաո՜…

Երեւում է, որ հայերէն վաղուց չի խօսել, դժուարանում է:

Ի վերջոյ մեզ համար հայերէն երգում է «Դերիկոյի երգը»:

Տանտէրը, տանից դուրս գալով, բանջարանոց է ուղեւորւում, որպէսզի ջրի ելակները, սակայն յայտնաբերում է, որ հարեւանները ջուրը կտրել են:

Գիւղում լուրերը շատ արագ են տարածւում, գիւղի քրտերը միանգամից տեղեկացան, որ Հայաստանից հիւրեր են եկել իրենց հարեւանների տուն: Երեւի հէնց այդ պատճառով դիտաւորեալ փորձում են հակամարտութեան մէջ մտնել հայերի հետ.

– Կեաւուրներին տալու ջուր չունենք:

Թէեւ այստեղի հայերը վաղուց մահմետական են, սակայն «կեաւուր» բառը միշտ հետապնդում է նրանց: Վէճը թէժանում է, լեզուակռիւը` երկարում: Ի վերջոյ տանից դուրս է գալիս պապիկը եւ բղաւում քրտերի վրայ.

– Ինչքան հայ կայ աշխարհում, այդքան քար թափուի ձեր գլխին. ինշալլահ:

Տան հարսը երեկոյեան թէյի սեղանի շուրջ մեզ զգուշացնում է.

– Այստեղի մարդկանց չվստահէք, Մուշի ժողովուրդը լաւը չէ: Ես շատ բան եմ տեսել: 8 երեխայ եմ ունեցել, 4-ն են կենդանի… Այս հարեւանները ամէն օր ինձանից ինչ-որ բան են ուզում, եթէ չտամ, շատ կը բարկանան: Երեխաներիս դպրոցում «ֆըլլա» (քրտերէն` հայ, քրիստոնեայ) են ասում: Ամենափոքր տղաս 4 տարեկան է, մի քանի օր առաջ ենք թլփատել: Եթէ չանենք, կամ մի քիչ ուշացնենք, միանգամից խառնւում են. «Այդ ինչո՞ւ չէք թլփատում»: Կարծես հարցնեն` «Դուք հո կեաւուր չէ՞ք»: Նախկինում մեզ գործ անգամ չէին տալիս, հիմա գոնէ ամուսինս աշխատում է, փառք Աստծոյ:

Տան տղամարդկանցից մէկը մեզանից հետաքրքրւում է.

– Իսկ հնարաւո՞ր է, որ գնանք Հայաստանում կնքուենք, բայց ոչ մի փաստաթղթում չնշուի, այստեղ` Թուրքիայում, գաղտնի մնա: Հա՞: Դէ ուրեմն ես այդպէս էլ կ՛անեմ:

Հրաժեշտից առաջ պայմանաւորւում ենք միւս տարի հանդիպել Հայաստանում. գալու են տան աւագ տղայի համար աղջիկ ուզելու: Տան մեծահասակները մեզ ճանապարհում են իրենց մոռացած հայերէնը վերյիշելով.

– Մնացէք բարով, էրթաք բարով, լաո՜:

ՍՈՖՅԱ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
�