Թղթապանակիս մէջ գտայ Երո­ւանդ Օտեանէն տոմ­սակ մը։ Ժա­մանա­կին կտրեր պա­հեր եմ, թե­րեւս օր մը պէտք կ՚ըլ­լայ ըսե­լով։ Եւ ահա պէտք եղաւ…

Դժբախ­տա­բար կտրօն­նե­րուս մա­սին տե­ղեկու­թիւններ պա­րու­նա­կող ծո­ցատետրս կղզի չէ, որ­պէսզի թո­ւակա­նը ստու­գեմ, սա­կայն բո­վան­դա­կու­թե­նէն կ՚են­թադրեմ, թէ յու­նիս 1911-էն է եւ տպո­ւած է «Արե­ւելք»ի մէջ, զոր Օտեան կը խմբագ­րէր այդ շրջա­նին։

«Էսաեան վար­ժա­րանը» վեր­նագրո­ւած տոմ­սա­կը 109 տա­րի անց եւս կը պա­հէ իր թար­մութիւ­նը։

«Կէտ մը կայ որուն մա­սին կար­ծեմ կա­րելի չէ եր­կու տար­բեր կար­ծիք ու­նե­նալ. այ­սինքն թէ՝ Բե­րայի պէս թա­ղի մը հա­մար Էսաեան վար­ժա­րանը, իր կրթա­կան եւ ու­սումնա­կան ար­դի վի­ճակո­վը, շատ թե­րի եւ ան­բա­ւական հաս­տա­տու­թիւն մըն է։ Վար­ժա­րանի հա­մար յա­րաբե­րաբար փա­ռաւոր շէնք մը ու­նե­նալով հան­դերձ, իր պիւտճէն միւս թա­ղերու պիւտճէէն ան­հա­մեմատ պա­րարտ ըլ­լա­լով հան­դերձ, մտա­ւորա­կան կեդ­րո­նի մը մէջ գտնո­ւելով հան­դերձ մին­չեւ այ­սօր կա­րելի չէ եղած այս վար­ժա­րանը հասցնել քիչ շատ ար­ժա­նավա­յել դիր­քի մը»։

Օտեանը հեր­քե­լու չենք՝ իր ժա­մանա­կին հա­մար թե­րեւս իրա­ւացի վե­րոյի­շեալ ակ­նարկին հա­մար, սա­կայն այ­սօր յա­նուն ար­դա­րու­թեան պէտք է ըսել, որ 1911-էն բա­ւական վերջ Էսաեան վար­ժա­րանը պի­տի ըլ­լար «իմաս­տութեան տա­ճար» մը՝ հան­րութեան պար­գե­ւելով փա­ղանգ մը ու­սուցիչ­նե­րու, խմբա­գիր­նե­րու, արո­ւես­տա­գէտ­նե­րու, հո­գեւո­րական­նե­րու, որոնք վառ յի­շատակ­ներ են տա­կաւին կամ եռան­դոտ գոր­ծունէու­թիւն։

Բայց վե­րադառ­նանք 1911 թի­ւը եւ տես­նենք, թէ ըստ Օտեանի ինչ է պատ­ճա­ռը իր գծած տխուր պատ­կե­րին.

«Ասոր գու­ցէ մէկ գլխա­ւոր պատ­ճառն է Բե­րայի մէջ դպրո­ցական հո­գաբար­ձութեան մը գո­յու­թիւն չու­նե­նալը եւ վար­ժա­րանին հո­գը թա­ղական խոր­հուրդին վրայ բեռ­ցո­ւած ըլ­լա­լը։ Բա­ցի այդ, թա­ղական խորհրդի մէկ եր­կու ան­դամնե­րէն ո՛չ ոք կը շա­հագրգռո­ւի Էսաեան վար­ժա­րանի վի­ճակով եւ այդ թա­ղական­ներն ալ, բնա­կանա­բար խել­քերնին բա­նի մը չհաս­նող մենծ աղա­ներ, գոր­ծը բռնած են մի­միայն ու­նե­լիին ծայ­րո­վը, ինչպէս կ՚ըսեն»։

1911-ին գրո­ւածին վրայ 2020-ին աւելցնե­լիք մը չու­նե­նալը ան­ձիս հա­մար դժբախ­տութիւն, իսկ հան­րութեան հա­մար ող­բերգու­թիւն մըն է։ Չեմ գի­տեր կամ չեմ յի­շեր «դպրո­ցական հո­գաբար­ձութեան» մը գո­յու­թիւնը Բե­րայի մէջ, որ զբա­ղէր միայն վար­ժա­րանով, սա­կայն ան­ցեալէն ցայ­սօր կու­տա­կուած ան­լոյծ հար­ցե­րուն գլխա­ւոր պատ­ճառնե­րէն մէ­կը, ինչպէս 109 տա­րի առաջ, այ­սօր ալ նոյ­նը ըլ­լալ կը թո­ւի՝ ար­հեստա­վարժնե­րէ կազ­մո­ւած մաս­նա­խումբի մը բա­ցակա­յու­թիւնը. եւ ասի­կա ո՛չ միայն Էսաեանի պա­րագա­յին։ Անոնց, որոնք թե­րեւս թե­րահա­ւատօ­րէն մօ­տենան նման մաս­նա­խումբե­րուն, ըսե­լիքս հե­տեւեալն է. առանց մաս­նա­խումբի կը քայ­քա­յուինք, գո­նէ քիչ մըն ալ մաս­նա­խումբով քայ­քա­յուինք։

Շա­րու­նա­կենք մեր ըն­թերցու­մը.

«Քա­նի մը տա­րիէ ի վեր թէեւ թա­ղին մէջ կազ­մո­ւած է Էսաեան սա­նուց միու­թիւն մը, վար­ժա­րանի նախ­կին աշա­կերտնե­րու կող­մէ, որ նպա­տակ ու­նի այդ կրթա­կան յար­կին նիւ­թա­կան ու բա­րոյա­կան բար­գա­ւաճու­մին նպաս­տել, սա­կայն անոր գոր­ծունէու­թիւնն ալ մին­չեւ հի­մա տա­րեկան 70-80 ոս­կիի օժան­դա­կու­թե­նէ մը ան­դին չէ ան­ցած։

Այս տա­րի միայն սա­նուց միու­թիւնը փոր­ձած է աւե­լի դրա­կան գործ մը տես­նել, ջա­նալով վար­ժա­րանին ներ­քին բա­րեկար­գութեան աշ­խա­տիլ եւ այս նպա­տակով, ծրագ­րի մը ձե­ւին տակ, թե­լադ­րութիւններ ըրած է թա­ղական խոր­հուրդին։

Այդ թե­լադ­րութեանց գլխա­ւոր­ներն են. Բա­րոյա­խօսու­թեան դա­սեր հաս­տա­տել, կար­գա­պահու­թիւնը կա­նոնա­ւորել, ու­շադրու­թիւն դարձնել աշա­կերտնե­րու դպրո­ցէն դուրս վա­րած կեան­քին վրայ, մարմնա­մար­զի դաս, առող­ջա­պահու­թեան դաս եւ բժշկա­կան այ­ցե­լու­թիւն հաս­տա­տել, ինչ որ մին­չեւ հի­մա գո­յու­թիւն չու­նի, ման­չե­րու բաժ­նին մէջ հա­յերէն լե­զուի դա­սը զօ­րաց­նել, աղջկանց վար­ժա­րանը իբ­րեւ Իտա­տի վա­ւերաց­նել տալ, աղջկանց թուրքե­րէնի դաս հաս­տա­տել, գրա­բարի դա­սին աւե­լի խնամք ըն­ծա­յել, ինչպէս նաեւ չա­փական գի­տու­թիւննե­րու եւ բնա­կան գի­տու­թեանց, եւլն.։

Ու այս բո­լոր բա­րենո­րոգումնե­րը ընե­լու հա­մար, հարկ դա­տուած էր վար­ժա­րանի ու­սուցչա­կան մարմնոյն մէջ կա­րեւոր փո­փոխու­թիւններ կա­տարել առանց խտրութեան կամ խա­թեր հա­մար եղած նկա­տողու­թիւննե­րու։

Ինչպէս կ՚երե­ւայ, սա­նուց միու­թիւնը իր թե­լադ­րանքնե­րուն մէջ շատ բա­նաւոր եւ շատ ալ չա­փաւոր է եւ կ՚ար­ժէր որ իր ներ­կա­յացու­ցած ծրա­գիրը լուրջ նկա­տողու­թեան առ­նո­ւէր թա­ղական խոր­հուրդին կող­մէ, որուն ուղղո­ւած էր։

Եւ իրա՛ւ ալ թա­ղական խոր­հուրդը առ­ջի բե­րան լաւ ըն­դունե­լու­թիւն մը կ՚ընէ Էսաեան սա­նուց միու­թեան թե­լադ­րանքնե­րուն։

-Հայ­հայ, վար­ժա­րանը պի­տի բա­րեկար­գենք, վար­ժա­պետ­նե­րը պի­տի փո­խենք, դա­սերը պի­տի աւելցնենք, սանկ պի­տի ընենք, նանկ պի­տի ընենք, կը պա­տաս­խա­նեն»։

2020-ին փո­խուա­ծը թա­ղային խոր­հուրդին ու սա­նուց միու­թեան դիրքն է, ըստ երե­ւոյ­թին։ Այս ան­գամ թա­ղակա­նու­թիւնն էր որ վար­ժա­րանի վի­ճակին մա­սին յայտնեց իր դժգո­հու­թիւնը, քա­նի մը վի­ճակագ­րա­կան տո­ւեալ­ներ ներ­կա­յաց­նե­լով ջա­նաց տնօ­րէն­նե­րը պաշ­տօ­նէն հե­ռաց­նե­լու բո­լորին յայտնի որո­շու­մը ար­դա­րաց­նել, բա­րեփո­խում ու բա­րելա­ւում խոս­տա­նալ։ Սա­նուց միու­թիւնը նա­խընտրեց լուռ մնալ, չու­զեց կամ չկրցաւ (չենք գի­տեր ան­շուշտ) թա­ղային խոր­հուրդի յայ­տա­րարու­թիւննե­րուն դի­մաց շօ­շափե­լի այլ թո­ւան­շաններ կամ տո­ւեալ­ներ դնել՝ տար­հա­մոզե­լու հա­մար հան­րութեան այն հա­տուա­ծը, որ կ՚ար­դա­րաց­նէր թա­ղակա­նու­թեան որո­շու­մը։

Վեր­ջացնենք Օտեանին գրու­թիւնը, այս տրա­մադ­րութեամբ.

«Բայց այս լաւ տրա­մադ­րութիւննե­րը հա­զիւ առ­տու մը կ՚ապ­րին, ծա­նօթ վար­դին պէս, ու կը թօշ­նին եւ օր մըն ալ թաղ. խոր­հուրդը կը պա­տաս­խա­նէ սա­նուց միու­թեան.

«-Դուք ուրկէ՞ բու­սաք, ի՞նչ իրա­ւունք ու­նիք վար­ժա­րանին խառ­նո­ւելու, կար­ծիք յայտնե­լու, բա­րեփո­խում առա­ջար­կե­լու… տա­րին 70-80 ոս­կի փա­րա կը ժող­վէք կոր անո՞ր հա­մար… շնոր­հա­կալ ենք, մեր թա­ղը հա­րուստ է, ձեր դրա­մին պէտք չու­նի…։

-Բայց ծնողքնե­րը դժգոհ են, թո­շակ վճա­րել չեն ու­զեր կոր, եթէ դպրո­ցը կար­գի չմտնայ…։

-Անո՛նց ալ թո­շակին պէտք չու­նինք, թա­ղը հա­րուստ է։

-Բայց, կը նե­րէք, մենք իբ­րեւ թա­ղեցի կար­ծեմ իրա­ւունք ու­նինք մեր թա­ղին դպրո­ցովը հե­տաքրքրո­ւելու։

-Անանկ բան չկայ, Բե­րայի թա­ղը բա­ցառիկ թաղ մըն է, հոս ո՛չ ոք իրա­ւունք ու­նի մեր գոր­ծին խառ­նո­ւելու։ Հասկցա՞ք…»։

Կ՚երե­ւայ որ Էսաեան սա­նուց միու­թեան ան­դամնե­րը չեն հասկցեր այս բա­նը եւ կը պատ­րաստո­ւին պայ­քա­րը առաջ մղել վար­ժա­րանի բա­րեկար­գութեանը հա­մար։

Իրա՛ւ ալ ան­հասկնա­լի է թա­ղական խոր­հուրդին այս ըն­թացքը։ Չմոռ­նանք սա­կայն յի­շելու որ գոր­ծերնիս մենծ-աղա­ներու հետ է»։

Յօ­դուա­ծը հոս կ՚աւար­տի, բայց մենք շա­րու­նա­կենք քիչ մը եւս…

Պոլ­սոյ մէջ թա­ղային խոր­հուրդնե­րու, կամ առ­հա­սարակ հա­մայնքա­յին վար­չա­կան մար­միննե­րու՝ ընտրող հա­սարա­կու­թեան նկատ­մամբ վար­մունքը հա­զիւ թէ փո­փոխու­թիւն կրած ըլ­լայ այս աւե­լի քան հա­րիւր տա­րինե­րուն, եւ պի­տի չկրէ ալ այնքան ժա­մանակ, որ հան­րութիւ­նը չհե­տաքրքրո­ւի իր հաս­տա­տու­թիւննե­րով եւ միայն, կամ առ­նո­ւազն, ընտրու­թե­նէ ընտրու­թիւն փոր­ձէ լսե­լի դարձնել իր խօս­քը։ Հա­սարա­կու­թիւնը մին­չեւ որ տէր չըլ­լայ, ինքզինք այս հաս­տա­տու­թիւննե­րուն տէ­րը չզգայ, ինչպէս որ է՝ ար­դէն ար­դեամբ եւ իրա­ւամբ, պի­տի չկա­րենայ պա­հան­ջա­տէր ալ ըլ­լալ, բա­ներ մը պա­հան­ջել վա­րիչ դա­սակար­գէն։ Տէր ըլ­լալ կը նշա­նակէ քննա­դատել, ըլ­լալ հա­շուե­պահանջ, հե­տաքննող, վեր­լուծող, հե­տապնդող։

Վեր­ջացնե­լէ առաջ հար­ցում մը. հա­մայնքա­յին հաս­տա­տու­թիւննե­րուն ընտրու­թիւննե­րը ինը տա­րիէ ի վեր չեն կա­տարուիր։ Եթէ հան­րութիւ­նը ո՛չ թէ ան­տարբեր հե­տեւող մը, այլ տէ­րը ըլ­լար այս հաս­տա­տու­թիւննե­րուն՝ ընտրու­թիւննե­րը ար­դեօք կը ջնջուէի՞ն այսքան։

ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ