Եկած է պահը որ անգամ մը եւս վերյիշենք այս սիւ­նա­կի վրայ նա­խապէս քննար­կուած խնդի­րը։

Չես գի­տեր պատ­մութեան որ շրջա­նին, Օս­մա­նեան կայսրու­թեան քա­ղաքա­կան գոր­ծիչնե­րը երկրի ժո­ղովուրդնե­րու յատ­կութիւննե­րը գնա­հատած եւ հա­յոց հա­մար գոր­ծա­ծած են «Միլ­լէ­թի սա­տըքա» այ­սինքն հա­ւատա­րիմ ազգ կո­չու­մը։ Դար­ձեալ չես գի­տեր ինչ տրա­մադ­րութիւննե­րու մէջ այդ կո­չու­մը մեծ պա­տիւ մը ըլ­լա­լով ըն­դունած են կարգ մը հա­յեր, եւ մին­չեւ օրս կ՚ու­զեն այդ պա­տիւը բարձր պա­հել։ Կը հրճուին, երբ պե­տական աւա­գանին շո­յէ իրենց հա­կած գլուխնե­րը եւ գնա­հատէ իշ­խա­նու­թեան հան­դէպ հա­յուն որ­դեգրած հնա­զան­դութիւ­նը եւ հա­ւատար­մութիւ­նը։

Շու­նե­րուն նուիրեալ հա­ւատար­մութիւ­նը գնա­հատե­լի է, բայց ժո­ղովուրդնե­րու­նը մե­ղադ­րե­լի։

Թուրքիա ժա­ռան­գորդն էր աշ­խարհա­կուլ կայսրու­թեան մը մտա­ծելա­կեր­պին։ Կայսրու­թիւննե­րը եր­կիրներ նուաճե­լով, այդ եր­կիրնե­րու ժո­ղովուրդը ստրկաց­նե­լով է որ կը գո­յատե­ւեն։ Բա­ցառու­թիւն չէր Օս­մա­նեան կայսրու­թիւնը, որ ԺԶ դա­րէն ետք դադ­րե­ցաւ օտար եր­կիրներ ար­շա­ւելու, նուաճե­լու կա­րողու­թիւնէն, հետզհե­տէ սկսաւ կորսնցնել իր տի­րապե­տած եր­կիրնե­րը ու հա­սաւ քայ­քայման ու կոր­ծանման փու­լին։

Այդ հանգրուանին է որ, դա­րեր շա­րու­նակ թուրքի լու­ծին տակ տքնող ժո­ղովուրդնե­րը՝ յոյ­ներ, հունգա­րացի, պուլղա­րացի­ներ, սեր­պեր, հիւ­սի­սային ափ­րի­կեցի­ներ, եգիպ­տա­ցիներ եւ Մի­ջին Արե­ւել­քի արաբ­ներ սկսան մի առ մի տա­նիլ ազա­տու­թեան պայ­քար եւ յա­ջողե­ցան իրենց եր­կի­րը ար­շա­ւած բռնա­կալ պե­տու­թիւնը ետ շպրտել դէ­պի իր եկած տե­ղը։ Եթէ այդ շրջա­նին հա­յեր, ասո­րիներ կամ քիւրտեր եւս ու­նե­նայինք մեր եր­կի­րը բռնա­կալէն մաք­րե­լու կամքն ու միտ­քը, Օս­մանցու նա­հան­ջը կը շա­րու­նա­կուէր մին­չեւ Ճին­կիզ խա­նի կամ Լենկ Թի­մու­րի եկած հո­ղերը։ Եկուր տես որ այդ տա­րինե­րուն ասո­րիներ ու քիւրտեր շատ հե­ռու էին ազ­գա­յին միաս­նութիւն մը ներ­կա­յաց­նե­լէ, իսկ հա­յերս ամե­նայն հա­ւատար­մութեամբ լծուած էինք կայսրու­թեան ան­սա­սանու­թիւնը ապա­հովե­լու նուիրեալ ուխտին։

Հե­տեւան­քը ծա­նօթ է բո­լորիս։ Մենք զո­հուե­ցանք Օս­մա­նեան պե­տու­թիւնը փրկե­լու ճամ­բուն վրայ, բայց թուրք ազ­գա­յին միտ­քը ամե­նայն հեշ­տութեամբ վերջ տուաւ հո­գեվարք կայսրու­թեան տա­ռապան­քին, փո­խարէ­նը կեր­տե­լով Թուրքիոյ ազ­գա­յին պե­տու­թիւնը։

Այս բո­լորը կա­րելի է իր բնա­կանու­թեան մէջ դի­տել։ Բայց ան­դին կայ հի­ւան­դա­գին հո­գեբա­նու­թիւն մը որ ժա­ռան­գուած է կայսրու­թե­նէն։ Թուրքը չէ կրցած հա­մակեր­պիլ երեք ցա­մաքա­մասեր տա­րածուած կայսրու­թիւնը այժմու սահ­մաննե­րուն մէջ հան­րա­պետու­թիւն մը ըլ­լա­լով ըն­դունե­լու։ Չէ հան­դուրժած նա­խապէս իրեն են­թա­կայ եր­կիրնե­րու ան­կա­խու­թեան։ Մա­նաւանդ արա­բական եր­կիրնե­րու ազա­տագ­րումը դի­տած է իբ­րեւ դա­ւադ­րութիւն կամ ապե­րախ­տութիւն։ Ձե­ւաւո­րուած մտայ­նութեան հա­մաձայն արաբ­նե­րը իբ­րեւ մահ­մե­տական ժո­ղովուրդ պէտք էր երախ­տա­պարտ ըլ­լա­յին թուրքին, որ եկած ար­շա­ւած է իրենց եր­կի­րը։ Կայսրա­կան յի­շողու­թիւնը կը թե­լադ­րէ վեր կե­նալ եւ կրկին ընդլայ­նել երկրի տա­րած­քը, իշ­խե­լով մի­ջին արե­ւել­քին եւ կով­կա­սեան տա­րած­քէն մին­չեւ կեդ­րո­նական ասիա։ Այս ալ բնա­կան երե­ւոյթ է, քա­նի հա­յերս ալ աւե­լի քան եր­կու հա­զարա­մեակ­ներ կը հո­լովենք «Ծո­վից ծով Հա­յաս­տան» երա­զը։

Սա­կայն ներ­կայ ժա­մանակ­նե­րու պար­տադրած անհրա­ժեշ­տութիւ­նը բո­լորո­վին տար­բեր է։ Կամ պի­տի մաս կազ­մես հա­մաշ­խարհա­յին մարդկու­թեան ըն­տա­նիքին, կամ ալ աշ­խարհա­կուլ միտ­քե­րովդ, թէ փոր­ձանք պի­տի դառ­նաս նոյն մարդկու­թեան եւ թէ պի­տի ճզմուիս անոր ոտ­քե­րուն տակ։ Ու­րեմն երկկող­մա­նի ձա­խողու­թիւն մըն է սխալ ու­ղիով ըն­թա­նալու հե­տեւան­քը։ Մաղ­թենք բազ­մա­միլիոն մարդկանց կեան­քի ու ճա­կատագ­րի վրայ իշ­խե­լու զօ­րու­թիւն ու­նե­ցող­ներ շու­տով կը սթա­փին այս պարզ իրո­ղու­թեան եւ սե­փական անու­նը չեն մրո­տեր պատ­մութեան մէջ յա­ճախ երե­ւացող իրենց նախ­կին բնորդնե­րու նման։

Իսկ սո­վորա­կան մար­դը պէտք է իմա­նայ, թէ հայ­րե­նի երկրի հա­ւատար­մութիւ­նը կապ չու­նի այդ նոյն երկրի իշ­խա­նու­թիւնը յափշտա­կած չա­րագոր­ծի մը հնա­զան­դե­լու հետ։ Փաս­տա­ցի փոր­ձով կը տես­նենք, թէ բռնա­կալին հնա­զան­դո­ղը չա­րերն են միայն, կամ ալ այդ հնա­զան­դութե­նէն ակնկա­լու­թիւն ու­նե­ցող չա­րամիտ­նե­րը։

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ


,