26 յունիսի 1923-ին մեծ թիւով բժիշկներ հաւաքուեցան Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի (մինչեւ 1920 թ. կը կոչուէր Սուրիական բողոքական քոլեճ) «Ուեսթ Հոլ» սրահին առջեւ` հանդիսատեսը ըլլալու յուշատախտակի մը քօղազերծումին, որ պատրաստուած էր ի յիշատակ Համաշխարհային Ա. պատերազմին զոհուած, թրքական բանակին մէջ ծառայող համալսարանի բժշկական կաճառէն շրջանաւարտ բժիշկներուն: Համալսարանի հանրածանօթ նախագահ Էտուըրտ Նիքոլէյ եւ բժշկական կաճառի նախագահ Հերի Տորմըն (համալսարանի ներկայ նախագահ տոքթ. Փիթըր Տորմընին մեծ հայրը) կարդացին նահատակ բժիշկներուն անունները, որոնք գրուած էին ոսկեայ տառերով:

Այս փորագրուած յուշատախտակը երեք տարի ետք` 9 փետրուար 1926-ին, փոխարինուեցաւ պրոնզէ յուշատախտակով, որ մօտաւորապէս յիսուն տարի մնաց «Ուեսթ Հոլ»-ի մէջ: 1976-ին, Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքին, գողութենէ փրկելու համար, յուշատախտակը պահուեցաւ «Քոլեճ Հոլ»-ին մէջ: Դժբախտաբար 1991-ին այս սրահը պայթումի ենթարկուեցաւ ու յուշատախտակը անհետացաւ: Փորձեցի համալսարանի «Ֆիզիքըլ փլենթ»-ին հետ գտնել կորսուած յուշատախտակը, բայց դժբախտաբար ջանքերը ապարդիւն ելան: Այս պատճառով համալսարանը արտօնեց, որ պրոնզէ նոր յուշատախտակ մը շինուի, որուն քողազերծումը տեղի պիտի ունենայ հինգշաբթի, 1 նոյեմբեր 2012-ին «Ուեսթ Հոլ»-ի մէջ:

Այս ամփոփ յօդուածը կը գրեմ այն յոյսով, որ կրնամ գտնել ազգականները այս նահատակ բժիշկներուն, որոնք Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի նշուած երեսուներկու բժիշկներուն տասնեօթն կը ներկայացնեն:

Երբ Թուրքիա պատերազմ հռչակեց, անմիջապէս զօրաշարժի ենթարկուեցան Պէյրութի զոյգ համալսարաններուն ուսանողները, որոնց մէջ կարեւոր թիւ կը ներկայացնէին հայ ուսանողները, մանաւանդ` բժշկական ճիւղի ուսանողները:

Իրենց հաստատումէն մինչեւ 1918 մօտաւորապէս 232 բժիշկ աւարտած են Պէյրութի ամերիկեան համալսարանը եւ Սեն Ժոզեֆ համալսարանը, որոնց 134-ը՝ Էյ.Եու.Պի.էն: Ըստ Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի Հայ ուսանողական միութեան 25-ամեակի առիթով հրատարակուած գրքոյկին, Համաշխարհային Ա. պատերազմին ընթացքին շրջանաւարտ 28 հայ բժիշկ եւ դեղագործ սպաննուած են թուրքերու ձեռամբ, Մեծ եղեռնի ընթացքին: Այս քսանութէն տասնվեցը միայն յիշուած են յուշատախտակին վրայ: Մնացեալ տասներկուքը հաւանաբար չեն յիշուած, որովհետեւ ծառայած չեն թրքական բանակին:

Այս 12 բժիշկներն ու դեղագործներն են.

- ՍԱՐԳԻՍ Գ. ԱԶՈՅԵԱՆ (շրջ. 1887)
- ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ Գ. ԳԱՍԱՊԵԱՆ (շրջ. 1903)
- ԳԷՈՐԳ Ս. ԳՐԱՃԵԱՆ (շրջ. 1906)
- ՎԱՀԱՆ Յ. ՂԱԶԱՐԵԱՆ (շրջ. 1907)
- ԿԱՐԱՊԵՏ Գ. ՄԵԼԻՔԵԱՆ (շրջ. 1907)
- ԱՐՄԵՆԱԿ ՍԵՐԱՅՏԱՐԵԱՆ (շրջ. 1907)
- ՊԵՏՐՈՍ Դ. ՊԵՆՆԷ ԹՈՐՈՍԵԱՆ (շրջ. 1910)
- ՊԱՂՏԱՍԱՐ ՊԱՐՍԱՄԵԱՆ (դեղ., շրջ. 1889)
- ԽՈՍՐՈՎ ՔԷՇԻՇԵԱՆ (դեղ., շրջ. 1902)
- ՄԿՐՏԻՉ Կ. ՊԱԼՈՅԵԱՆ (դեղ., շրջ. 1902)
- ԱՐՄԱՅԻՍ Ա. ՉԻՔԻՃԵԱՆ (դեղ., շրջ. 1902)
- ՅԱԿՈԲ ՍԱՐԻԿԵԱՆ (դեղ., շրջ. 1902)

ՕՎՍԷԱ ԳԷՈՐԳ ՀԵՔԻՄԵԱՆ
ՕՎՍԷԱ ԳԷՈՐԳ ՀԵՔԻՄԵԱՆ – Ծնած է Քեսապ, 1880-ին: Նախնական կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրի հայկական Աւետարանական վարժարանին մէջ: Ապա երեք տարի յաճախած է Այնթապի Ամերիկեան քոլեճը (1896-1898): Ետքը մտած է Սուրիական բողոքական քոլեճ (հետագային` Պէյրութի ամերիկեան համալսարան – Էյ.Եու.Պի.), ուր հետեւած է բժշկութեան եւ ստացած է M.D. վկայականը: Աւարտելէ ետք, որպէս բժիշկ, գործած է Քեսապի մէջ: Համաշխարհային Ա. պատերազմին, զօրակոչի ենթարկուելով, ուղարկուած է ռազմաճակատ: Թուրքերուն կողմէ կը սպաննուի 1915-ի մայիսին: Ամուսնացած էր Կ. Ինճեճիկեանի հետ:

ՄԻՆԱՍ ԵԱՐՄԱՅԵԱՆ – Ծնած է Թոքաթ: Յաճախած է Պէյրութի ամերիկեան համալսարանը, ուրկէ շրջանաւարտ է 1904-ին, բժշկութեան վկայականով: Համաշխարհային Ա. պատերազմին, ընդառաջելով թրքական զօրակոչին, ծառայած է Ազիզիէի հիւանդանոցին մէջ, Երզնկա: Յունիս 1915-ին անգթօրէն սպաննուած է հիւանդանոցի բակին մէջ:

ՅԱԿՈԲ Սերովբէ ԷՄԻՆԵԱՆ – Ծնած է Ռոտոս, 1878-ին: 1899-ին, պսակաւոր արուեստից վկայականը կը ստանայ Անաթոլիա քոլեճէն: 1905-ին, բժշկութեան վկայականը կը ստանայ Սուրիական բողոքական քոլեճէն (հետագային` Պէյրութի ամերիկեան համալսարան): Աւարտելէ ետք ծառայած է Մերզիֆոնի մէջ որպէս բժիշկ: Դժբախտաբար սպաննուած է Համաշխարհային Ա. պատերազմին:

ԼԵՒՈՆ ԳԱՐԵԳԻՆ ՍԻՒՆԻ – Ծնած է Սեբաստիա, աւետարանական ընտանիքի մը յարկին տակ: Բժշկութեան վկայականը ստացած է 1905-ին: Իբրեւ վիրաբուժ աշխատած է Հայկական ազգային հիւանդանոցին մէջ եւ կառավարական հիւանդանոցին մէջ: Համաշխարհային Ա. պատերազմին ընթացքին մահացած է թոքախտէ:

ՈՍԿԱՆ Գ. ԹՕՓԱԼԵԱՆ – Ծնած է Մարաշ, 1878-ին, հայ առաքելական ընտանիքի մը յարկին տակ: Պսակաւոր արուեստից վկայականը ստացած է Կեդրոնական Թուրքիոյ քոլեճէն (նաեւ կոչուած` Այնթապ քոլեճ) ու իր բժշկական տիտղոսը ստացած է Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն, 1905-ին: Որպէս վիրաբուժ, հաստատուած է Տիգրանակերտ, եւ Համաշխարհային Ա. պատերազմին ուղարկուած է Երզնկայի Ազիզիէ հիւանդանոցը: Յունիս 1915-ին սպաննուած է Երզնկայի մօտերը:

ԿԻՒԼՊԵՆ ԳԷՈՐԳ ԿԻՒԼՊԵՆԿԵԱՆ – Ծնած է Թալաս, 1888-ին, հայ առաքելական ընտանիքի մը երդիքին տակ: 1903-ին պսակաւոր արուեստից վկայականը ստացած է Անաթոլիա քոլեճէն, իսկ բժշկութեան վկայականը` Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն, 1907-ին: 1907-1913, ծառայած է Թալասի մէջ` որպէս բժիշկ: Համաշխարհային Ա. պատերազմին սպաննուած է ռուսական ճակատին վրայ:

ՍԱՐԳԻՍ Գ. ՉԻԼԻՆԿԻՐԵԱՆ – Ծնած է Պանտերմա, 1884-ին, հայ առաքելական ընտանիքի մը յարկին տակ: 1906-ին ստացած է բժշկութեան տիտղոսը: Համաշխարհային Ա. պատերազմին սպաննուած է Տէր Զօրի ճամբուն վրայ:

ԼՈՒԹՖԻ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՀԱԼԷՊԵԱՆ – Ծնած է Այնթապ, 1882-ին, աւետարանական ընտանիքի մը երդիքին տակ: 1902-ին Այնթապի քոլեճէն ստացած է պսակաւոր արուեստից վկայականը, եւ բժշկութեան վկայականը` 1907-ին, Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն: 1907-1913 ծառայած է Այնթապի եւ Մալաթիոյ մէջ` որպէս բժիշկ եւ ճանչցուած է «Սըր Թապիպ Լութֆի» անունով: Համաշխարհային Ա. պատերազմին ծառայած է թրքական բանակին մէջ` որպէս բժիշկ: Յուլիս 1915-ին, իր մտերիմ բարեկամ տոքթ. Յովհաննէս Թերզեանին հետ, Կարինէն Երզնկա ճանապարհին վրայ սպաննուած է թուրք սպայի մը հրահանգով: Տոքթ. Լութֆիի ընտանիքէն փրկուած են միայն իր քոյրն ու քեռայրը` տէր եւ տիկ. Լ. Լեւոնեան, որոնք հաստատուած են Ուոթըրթաուն (Միացեալ Նահանգներ), Մասաչուսեց:

ԾԵՐՈՒՆ Գ. ՀԵՔԻՄԵԱՆ – Ծնած է Քեսապ, 1886-ին, աւետարանական ընտանիքի մը յարկին տակ: 1903-ին պսակաւոր արուեստից վկայականը ստացած է Այնթապի քոլեճէն, իսկ բժշկութեան վկայականը` Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն, 1908-ին: Համաշխարհային Ա. պատերազմին ծառայած է թրքական բանակին մէջ եւ սպաննուած` Անտիոքի մէջ:

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԿԱՐԱՊԵՏ ԹԵՐԶԵԱՆ – Ծնած է 1888-ին, Տիգրանակերտ, հայ առաքելական ընտանիքի մը յարկին տակ: 1899-ին, որպէս ուսանող, եկած է Պէյրութ եւ եղած է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Լիբանանի առաջին կոմիտէի չորս անդամներէն մէկը: 1906-ին ստացած է պսակաւոր արուեստից վկայականը եւ 1910-ին` բժիշկի տիտղոսը: Որպէս թրքական բանակի հազարապետ բժիշկ` մասնակցած է Պալքանեան պատերազմին: Համաշխարհային Ա. պատերազմին ծառայած է Երզնկայի Ազիզիէ հիւանդանոցին մէջ: Յուլիս 1915-ին Կարինէն Երզնկա ճանապարհին վրայ սպաննուած թուրք սպայի մը հրահանգով, իր մտերիմ բարեկամ Տոքթ. Լութֆի Հալէպեանին հետ: Հոս հարկ է յիշել, որ տոքթ. Թերզեան Էյ.Եու.Պի.-ի Հայ ուսանողական միութեան հիմնադիրներէն եղած է եւ Տիգրանակերտի մէջ հաստատած է Յառաջդիմական վարժարանը:

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՄԻՆԱՍ ԳԱՖԱՖԵԱՆ – Ծնած է Պոլիս, 1885-ին, հայ առաքելական ընտանիքի մը յարկին տակ: 1911-ին ստացած է բժշկութեան վկայականը: Համաշխարհային Ա. պատերազմին ծառայած է Երզնկայի Ազիզիէ հիւանդանոցին մէջ: Յուլիս 1915-ին սպաննուած է հիւանդանոցի բակին մէջ:

ՏԻԳՐԱՆ Վ. ՀԱԼԱՃԵԱՆ – Ծնած է Կիւրին, 1882-ին, հայ աւետարանական ընտանիքի մը յարկին տակ: Պսակաւոր արուեստից վկայականը ստացած Եփրատ քոլեճէն: 1912-ին ստացած է բժշկութեան վկայականը, Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն: 1913-1915, որպէս բժիշկ, ծառայած է Կիւրինի մէջ, բայց Համաշխարհային Ա. պատերազմին ղրկուած է Երզնկայի Ազիզիէ հիւանդանոցը, ուր սպաննուած է Յունիս 1915-ին: Տոքթ. Հալաճեանին կինը` Էլիզա, զոհուած է Մեծ եղեռնին, սակայն դուստրը` Բերսաբէ, հրաշքով ազատած է ու հաստատուած է Փրովիտընսի (Միացեալ Նահանգներ) մօտերը:

ՏԻԳՐԱՆ Ա. ԳԱՍԱՊԵԱՆ – Ծնած է Տիգրանակերտ, հայ առաքելական ընտանիքի մէջ: 1912-ին կը ստանայ իր բժշկական վկայականը ու կը մեկնի Ուրֆա` ծառայելու Գերմանական հիւանդանոցին մէջ: Համաշխարհային Ա. պատերազմին կը ծառայէ թրքական բանակին ու 1915-ին կը սպաննուի Կարնոյ մէջ:

ՄԱՔՍՈՒՏ ՅԱԿՈԲ ԱԲԻԿԵԱՆ – Ծնած է Թոքատ, 1888-ին, հայ առաքելական ընտանիքի յարկին տակ: Անաթոլիա քոլեճէն ստացած է պսակաւոր արուեստից վկայականը, ապա բժշկութեան վկայականը` Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն, 1914-ին: Աւարտելէ ետք, որպէս բժիշկ կը ծառայէ Անաթոլիա քոլեճի հիւանդանոցին մէջ: Երբ Համաշխարհային Ա. պատերազմը կը յայտարարուի, կը ստիպուի միանալ թրքական բանակին եւ կը սպաննուի 1915-ին:

ՆՇԱՆ Յովսէփ ՊԱԳԱԼԵԱՆ – Ծնած է Տիգրանակերտ, հայ առաքելական ընտանիքի մէջ: Պսակաւոր Արուեստից վկայականը ստացած է Այնթապ քոլեճէն, իսկ բժշկութեան վկայականը` Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն, 1914-ին: Սպաննուած է 1915-ին, թրքական բանակին ծառայութեան ընթացքին:

ՄԵՍՐՈՊ ՍԱՐԳԻՍ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ – Ծնած է Զերա, 1888-ին, հայ առաքելական ընտանիքի մէջ: 1914-ին ստացած է բժիշկի տիտղոսը, որմէ ետք ծառայած է թրքական բանակին եւ սպաննուած` 1915-ին:

ՎԱՐԴԱՆ ՅԱԿՈԲ ՓԻՐԱՆԵԱՆ – Ծնած է Կիւրին, 1885-ին, աւետարանական ընտանիքի երդիքին տակ: Այնթապ քոլեճէն ստացած է պսակաւոր արուեստից վկայականը: 1917-ին ստացած է բժշկութեան վկայականը Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն: Համաշխարհային Ա. պատերազմի ընթացքին ծառայած է թրքական բանակին: 1918-ին սպաննուած է Պաղեստինի մէջ:

Վստահաբար այս թիւը շատ աւելի բարձր եղած է, որովհետեւ Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի տարեգիրքերուն մէջ ուրիշ շատ բժիշկներ կան, որոնց մասին միայն նշուած է, թէ Համաշխարհային Ա. պատերազմին ընթացքին մահացած են: Հայկական աղբիւրներ կ’ըսեն, թէ մօտ 67 հայ բժիշկ ու վիրաբուժ սպաննուած են Մեծ եղեռնին ընթացքին: Այս թիւին մէկ երրորդը Պէյրութի ամերիկեան համալսարանէն շրջանաւարտ է, ինչ որ մեծ արժէք կու տայ այս յուշատախտակին:

Պայըրտ Տաճ` Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի երրորդ նախագահը (1923-1948) ըսած է, թէ այս բժիշկները իրենց զոհողութեամբ համալսարանը բաց պահած են պատերազմին ընթացքին, եւ թէ` Ճեմալ փաշա պատրաստ էր ամէն գնով համալսարանին պահանջները գոհացնել, որպէսզի այս բժիշկները բանակին ծառայութեան մէջ պահէր:

Իմ կարծիքովս, այս յուշակոթողը ցոյց կու տայ հայ բժիշկներուն վեհանձն նկարագիրը Համաշխարհային Ա. պատերազմի ընթացքին: Երբ իրենց ընտանիքները կը ջարդուէին թուրքին ձեռամբ, անոնք հաւատարմութեամբ կը ծառայէին թրքական բանակին` առանց գիտնալու, թէ իրենք ալ պիտի միանային Մեծ եղեռնի նահատակներու փաղանգին:

ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ.

Սիսակ Վարժապետեան, «Հայերը Լիբանանի մէջ»:
Bayard Dodge, «The American University of Beirut».
Avedis Sanjian, «Armenian Communities in Syria Under Ottoman Dominion».
A.U.B. Directory of Alumni 1870-1952.
25-Ամեակ Հայ ուսանողական միութեան Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի:
Vahakn Dadrian, «The Role of Turkish Physician in the World War I Genocide of Ottoman Armenians» (յօդուած):
Կասպար Կարոյեան, «Մեծ եղեռնի նահատակ հայ բժիշկներ»:
Stephan Penrose, «That they May Have Life: The Story of the American University of Beirut 1866-1941».

Contact info / e-mail: hratch.ke@gmail.com
mobile: 71 29 17 54