Istanbul Ermeni Kiliseleri
Istanbul Ermeni Patrikliği`nin kuruluşundan (1461) sonra 55 Ermeni Kilisesi inşa edilmiştir. Bunlardan 30 kadarı halen ibadete açıktır. Halen ayakta kalan kiliselerin en eskileri, İstanbul`un fethinden sonra yerli Rum halkından alınarak Ermenilere verilen kiliselerdir. Bu kiliselerin başında Kumkapı`daki Surp Asdvadzadzin Patriklik, Samatya`daki Surp Kevork eski Patriklik ve Balat`taki Surp Hreşdagabed Kiliseleri gelir. İlk inşa tarihleri çok eski olmakla birlikte, ahşap ve az dayanıklı yapı malzemelerinden yapıldıklarından, deprem ve yangınlara karşı koyamamışlar, birçok kez farklı planlarla yeniden inşa edilmişlerdir.

Ermeni kiliselerinin çoğu 18-19. yy`larda inşa edilmiştir. Bugün yaşayan kiliselerden 15`inin ilk tesisi bu döneme rastlar. Daha önce inşa edilen kiliseler de bu dönemde büyük onarımlar geçirmişlerdir. Geleneksel mimari uyarınca, ibadethane bir haç planı üzerine oturur. Başka bir diğer plan şekli ise baziliktir. Bu yönden İstanbul`da tipik Ermeni kilise mimari planına uygun bir kilise bulmak oldukça zordur. Yapının doğu ucunda sunak vardır. Çatı örtü sisteminde yaygın olan merkezi kubbedir. Osmanlı döneminde kubbe yapımına yazısız bir yasak olduğundan ya hiç uygulanmayarak bir tonozla geçiştirilmiş ya da Beşiktaş`taki Surp Asdvadzadzin Kilisesi`ndeki gibi kırma çatının altına dışardan görülmeyecek şekilde uygulanmış ya da Kuzguncuk`taki Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi`nde olduğu gibi yalnızca bir kez uygulanmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Cumhuriyet döneminde kilise yapımı yasaklanmıştır. İstisna olarak bu dönemde Karaköy`deki Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi yeniden inşası dikkat çekicidir. Bir de Balıklı Ermeni Mezarlığı`ndaki Surp Sarkis Şapeli`nin yapımı kayda değer (1985). İstanbul`da günümüzde varlığını koruyan Ermeni kiliseleri şöyle sıralanabilir.

Ermeni Katolik Kiliseleri
Surp Hisus Pırgiç Kilisesi (Galata - 1834)
Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi (Ortaköy - 1839)
Surp Yerrortutyun Kilisesi (Beyoğlu 1857)
Anarad Hığutyun Kilisesi (Samatya 1857)
Surp Asdvadzadzin Verapohum Kilisesi (Büyükada 1858)
Surp Hovhan Vosgeperan Kilisesi (Taksim 1863)
Surp Hovhannes Mıgırdıç Kilisesi (Yeniköy 1866 )
Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Beyoğlu-Sakızağacı 1866)
Anarad Hığutyun Kilisesi (Pangaltı 1866)
Surp Andon Kilisesi (Tarabya 1871)
Surp Boğos Kilisesi (Büyükdere 1885)
Surp Levon Kilisesi (Kadıköy 1711)
Surp Hovsep Kilisesi (Mardin 1894)

Ermeni Resuli Kiliseleri
Surp Asdvadzadzin Patriklik Kilisesi (Kumkapı)
Surp Kevork Ermeni Kilisesi (K.M.Paşa)
Surp Hagop Ermeni Kilisesi (Altımermer)
Surp Sarkis Anıt Mezar şapeli (Balıklı)
Surp Harutyun Ermeni Kilisesi (Kumkapı)
Surp Hovhannes Ermeni Kilisesi (Gedikpaşa)
Surp TateosPartoğomeos Ermeni Kilisesi (Yenikapı)
Surp Hovhannes Ermeni Kilisesi (Narlıkapı)
Surp Nigoğayos Ermeni Kilisesi (Topkapı)
Surp Pırgiç Ermeni Kilisesi (Yedikule)
Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi (Bakırköy)
Surp Istepanos Ermeni Kilisesi (Yeşilköy)
Surp Hıreşdagabed Ermeni Kilisesi (Balat)
Surp Yeğya Ermeni Kilisesi (Eyüp)
Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi (Eyüp)
Surp Istepanos Ermeni Kilisesi (Karaköy)
Surp Krikor Lusavoriç Ermeni Kilisesi (Karaköy)
Surp Yerrortutyun Ermeni Kilisesi (Galatasaray)
Surp Harutyun Ermeni Kilisesi (Taksim)
Surp Vartanants Ermeni Kilisesi (Feriköy)
Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi (Beşiktaş)
Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi (Ortaköy)
Yerevman Surp Haç Ermeni Kilisesi (Kuruçeşme)
Surp Santuht Ermeni Kilisesi (Rumelihisarı)
Surp Yerits Mangants Ermeni Kilisesi (Boyacıköy)
Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi (Yeniköy)
Surp Hripsimyants Ermeni Kilisesi (Büyüdere)
Surp Takavor Ermeni Kilisesi (Kadıköy)
Surp Haç Ermeni Kilisesi (Üsküdar)
Surp Garabet Ermeni Kilisesi (Üsküdar)
Surp Krikor Lusavoriç Ermeni Kilisesi (Kuzguncuk)
Surp Yergodasan Arakelots Ermeni Kilisesi (Kandilli)
Surp Nigoğayos Ermeni Kilisesi (Beykoz)
Surp Nışan Ermeni Kilisesi (Kartal)
Surp Krikor Lusavoriç Ermeni Kilisesi (Kınalıada)
Surp Krikor Lusavoriç Ermeni Kilisesi (Kayseri)
Surp Giragos Ermeni Kilisesi (Dıyarbakır)
Surp Sarkis Ermeni Kilisesi (Dıyarbakır)
Surp Hagop şapeli (Dıyarbakır)
Surp Kevork Ermeni Kilisesi (Dıyarbakır)
Surp Karasun Manuk Ermeni Kilisesi (Hatay)
Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi (Hatay)
Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi (Hatay)

Ermeni Protestan kiliseleri
Avedaranagan Amenasurp Yerrortutyun Kilisesi (Aynaliçesme-Beyoglu - Istanbul)
Emanuel Mahfili (Fincancilar-Eminonü - Istanbul)
Halıcıoğlu Mahfili (Hasköy Halıcıoğlu - Istanbul)
Üsküdar Mahfili (Üsküdar - Istanbul)
Hay Avedaranagan Yegehetzi - Ermeni İncil Kilisesi (Gedikpasa - Istanbul)

Günümüzde Mevcut Olmayan Kiliseler
Surp Asdvazazin Kilisesi (Azadlı Köyü Kayabaşı - Istanbul)
Surp Asdvazazin Mescidi (Hasköy Halıcıoğlu - Istanbul)
Surp Asdvazazin Mescidi (Okmeydanı - Istanbul)
Surp Asdvazazin Kilisesi (Edirnekapı - Istanbul)
Surp Hac Kilisesi (Filibos Köyü Bakırköy - Istanbul)
Surp Hagop Kilisesi (Kasımpaşa - Istanbul)
Surp Hagop Kilisesi (Sarıyer - Istanbul)
Surp Hagop Mescidi (Yenimahalle Üsküdar - Istanbul)
Surp Hagop Mescidi (Zeytinburnu - Istanbul)
Surp Harutyun Kilisesi (Tershane - Istanbul)
Surp Hovhannes Garabed Kilisesi (Istinye Emirgan - Istanbul)
Surp Hovnan Vosgeperan Kilisesi (Karagümrük - Istanbul)
Surp Istepanos Kilisesi (Hasköy Halıcıoğlu - Istanbul)
Surp Krikor Lusavoric Kilisesi (Pangaltı Beyoğlu - Istanbul)
Surp Nigoğayos Kilisesi (Vlanga Hisardibi - Istanbul)
Surp Nigoğayos (Santa Nikola) Kilisesi (Edirnekapı Karagümrük - Istanbul)
Surp Nişan Kilisesi (Alemdağ Üsküdar - Istanbul)
Surp Sarkis Kilisesi (Galata - Istanbul)
Surp Sarkis Kilisesi (Vlanga Hisardibi - Istanbul)
Surp Toros Kilisesi (Topkapı - Istanbul)
Surp Hagop Kilisesi ( Çukurköy Yalova - Istanbul)
Surp Asdvazazin Kilisesi (Galatasaray Beyoglu - Istanbul)

Kaynaklar :
L`Eglise Armenienne Catholique en Turquie - + Mgr. Hovhannes J. Tcholakian
Kumkapi Ermeni Patrikhanesi Web Sitesi