Ermeni Okullarının Tarihçesi
Ermeni öğretim kurumlarının İstanbul`da kuruluşu ve etkinliklerini devam ettirmeleri, hem yeniden bir öğretim dili yaratmak, hem de herşeyi yeniden yapmak gibi türlü güçlüklerle dolu olmasına rağmen, Ermeni öğretim kurumlarının gerçekleştirilerek, devamlarının sağlanması başarılabilmiştir. Şöyle ki (Türk Ansiklopedisi, 1977, 301-302): Istanbul`un Mehmet II (Fatih) tarafından fethinden yaklaşık 18. Yüzyılın sonuna kadar olan dönemde, Osmanlı Devleti sınırları içinde, okul niteliğinde Ermeni kurumlarına pek rastlanmaz. 1790 yılına kadar, Ermeniler arasında daha çok din öğretimine ait bazı kurumların varlığı bilinmekle birlikte, bunlar varlıklarını ancak kişilerin nüfuzuna bağlı kalarak, geçici süreler için koruyabilmişlerdir. Yalnız 1710 tarihinde oldukça ileri bir düzeye ulaşmış olan Bitlis Mektebi`nin ilim ve fen öğretimine başladığından, üniversite adıyla anılmasına neden olduğu da bilinmektedir.

18. yüzyıl sonlarında Ermeni halk katmanları arasında fikri uyanış hareketlerinin baş göstermesi sonucu, İstanbul`un her semtinde Özel Ermeni Okullarının ve Dershanelerinin sayısının artmasına zemin hazırlanmış ve böylece 1790`dan itibaren, İstanbul`un değişik semtlerinde ve İzmir`de okulların kuruluşuna geçiş için imkân hazırlanmıştır. 1820-1825 tarihine kadar, Ermenice Gramer bilenler oldukça az sayıda olmakla birlikte, 1824`te Kumkapı`daki okulun Ermenice Gramer yanında Türkçe öğretimine de önem vermesi; bu suretle İstanbul Kumkapı Okulunun "Ali Mektep= Yüksek Okul" olarak adlandırılması önemli adımlar olsa gerektir. Ermeni Patrikliği`nin 1824 tarihli genelgesi üzerine Anadolu`daki Ermeni cemaatlerinin okullar açmaya başlaması ve böylece 1834 yılında Ermeni Patrikhânesi tarafından yapılan bir istatistiğe göre, 4`ü Adapazarı`nda, 3`ü İzmit`te, 3`ü Merzifon`da, 2`si Manisa`da 2`si Bafra`da, 2`si Kayseri`de, 2`si Eğin`de, 2`si Erzurum`da ve diğerleri de Ermeni nüfusunun yoğunluğuna bağlı olarak Anadolu`nun öteki şehir ve kasabaları ile İstanbul olmak üzere, 120 Ermeni Okulunun bulunduğu, Osmanlı Devleti`nin Ermeni azınlığa karşı gösterdiği toleransın bir göstergesidir. Bununla beraber, bu dönemlerde altı yüz mevcutlu her türlü ilim ve fen ile Ermenice, Türkçe, Fransızca ve İtalyanca`nın da öğretiminin yapıldığı Hasköy`deki ller-sesyan Okulunun varlığı da bunun tipik bir örneğini oluşturur.

Ermeni cemaatı arasında uyanan okuma isteğinin gittikçe çoğalması, Avrupa`ya gidip dönen gençlerin de o dönem içinde açılmaya başlayan Çarkçılık Mektebi ile Tıbbiye`ye devamından da ötede, Üsküdar`da ilk yatılı Ermeni Yüksek Okulunun, Cemeran Mektebi adıyla 1838`de gerçekleşmesi önemli bir adımdır.

Osman Ergin`in Türkiye Maârif Tarihi adlı eserinde (Ergin, 1977, 797-802) Ermeni kültür kuruluşları ve kurumlarının Tanzimat`ın ilanından sonraki durumları da şu şekilde ifade edilmektedir: Tanzimat`ın ilanını izleyen yıllar içerisinde Ermeniler için Osmanlı Devleti Yüksek Okullarının kapılarının daha fazla açılması ve dolayısıyla devlet hizmetlerinden gereği kadar yararlanılması, teşvik edici bir faktör olarak rol oynamış, okullara yardım dernekleri sayesinde de,kültür faaliyetlerinin Anadolu`nun her yanına götürülmesi olanakları genişletilmiştir. Bin öğrencili Cemeran`ın kapandığı tarih olan 1861`de öğrencisinin yarısının Anadolu kaynağına dayandığı, 1860`tan önce, İstanbul`da 42 Ermeni Okulunun (1859`daki bir istatistiğe göre, 4376`sı erkek, 1555`i kız olmak üzere 5531 öğrenciye hizmet götürerek) faaliyet durumunda bulunduğu ve ayrıca devlet okullarında birçok Ermeni öğrencisinin bulunduğu, 1858`de Patrikhanece hükümete yazılan yazıda Tıbbiye`ye her yıl 40 Ermeni öğrencinin kabulüne izin verilmesinden dolayı teşekkür edildiği dikkate alınırsa, eğitim kuruluşlarının Ermeni cemaatında oldukça ayrıcalıklı bir yer kazandığını göstermeye yeter bir delildir. 1871`de yayınlanan bir istatistiğe göre, o tarihte İstanbul`da 18`i erkeklere, 13`ü kızlara ve 17`si de karma olmak üzere 48 Ermeni Okulunda altı bine yaklaşan öğrencinin okuduğu anlaşılmaktadır. 1880`li yıllarda maddî sıkıntılar nedeniyle öğrenci sayısı azalma eğilimi gösteren cemaat okullarına karşılık, özel okullar açılmaya başlanmış ve 1882`de Ermeni Patriği`nin girişimiyle toplanan paralarla Galata`daki Getronagon Mektebi`nin 1886`da "Âlî Mekteb" olarak faaliyete geçirilmesi gerçekleştirilebilmiştir. 1895`te Eseyan ailesi tarafından Eseyan Okulu, kızlara ait ek bölümleriyle beraber îdâdî derecesinde öğrenim yapan okullar ile ayrıca gerek İstanbul`da, gerek Anadolu`da Patrikhaneye bağlı bulunmayan derneklere ait okullar ile kişilere ait okullar daha sonraki yıllara kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. 1895`te Beyoğlu`nda erkekler için açılan, daha sonra kızlara ait bir bölüm eklenen, idadi derecesinde 1929 yılına kadar devam eden ve 1929`da kız lisesine dönüşen ve birçok mezun veren okul, 1934`de parasızlıktan kapatılmış ve sonra kız orta okuluna, şimdi ise ana, ilk ve kız lisesine dönüşmüştür.

Yine 1900 yılında devlet okullarına devam eden Ermeni öğrenci sayısı 300 kişiye çıkmış bulunuyordu. Bunun dışında, ayrıca, Özel Ermeni Okullarında da 600 erkek ve 340 kız olmak üzere 940 öğrenci vardı. Bunlardan başka Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan Okullarına devam eden Ermeni öğrenci sayısı 285`e (200 erkek ve 85 kız), Yabancı okullarına devam edenler 380`i erkek ve 460 kız olmak üzere 840 kişiye ulaşmıştı. Ayrıca 40 Ermeni Okulunda da 5351 (erkek ve kız olmak üzere) öğrenci ile 179 erkek ve 103 kadın öğretmen mevcuttu.

Yapılan bir istatistikten anlaşıldığına göre Anadolu`nun 57 vilâyet merkezinde 21713`ü kız olmak üzere 81226 mevcuttu. 813 Ermeni İlkokulunda, 1545 erkek ve 539 kadın öğretmen görev yapmaktadır. Bu sayılara vilâyetlerdeki özel ilkokullar ile idadiler, eytâmhânelerde okuyanlar, devlete ait îdâdîler ve Katolik, Protestan, Lâtin, Mihitarist, Amerikan, Alman ve Fransız Okullarına devam edenler dahil edilmemiştir. Bu okullardaki öğrenci sayısı da eklendiği takdirde, Anadolu`daki Ermeni öğrenci sayısı 96.822`ye çıkar. Bu sayıya İstanbul`dal< öğrenci de eklendiği takdirde, 1901-1902 öğretim yılı içinde Osmanl Devleti`nin her yanında Ermeni öğrenci sayısının 104500`e çıktığı gö rülür. Bu sayılar (mübalağalı olsa bile), Ermeni varlığının Osmanl Devleti içinde ne dereceye kadar eğitim ve kültür yönünden teşkilât landığmı ortaya koymaktadır.

1 Mayıs 1910 tarihinde cemaat mekteplerinin dereceleri belirlendi. Bu tasnif sonucunda 44 okuldan 19`u ilk ve rüşdî, 25`i yalnız ilk, Esayan ve Dignantz okulları da îdâdî bölümleri kapsayan okullar sınıfına ayrıldı.

1908 Meşrutiyet döneminde Osmanlı Devlet Okullarına devam eden Ermeni öğrenci sayısı son derece artmış bulunuyordu. 15 Temmuz 1910`da İstanbul`daki Ermeni Okulları hakkında Maârif Komisyonu tarafından yapılan bir istatistikten anlaşıldığına göre, 44 okuldaki öğrenci sayısı 6516`ya yükselmişti. Bu okullarda 153`ü kadın ve 166`sı erkek olmak üzere 319 öğretmen görev yapıyordu.

İstanbul`daki Ermeni Okullarından 1908-1921 yılları arasında 204`ü kız 321 öğrenci mezun olmuştur. I. Dünya Savaşından sonra Türkiye`de Ermeni Okulu olarak yalnız İstanbul`daki kurumlar kalmıştır.

1920-1921 yılında İstanbul`daki Ermeni öğrenci sayısı iki misline çıktı. 1921`de yayınlanan bir istatistikte İstanbul`da 12.359 kız ve erkek Ermeni öğrencisi görülmektedir.

Eskiden beri gerek İstanbul`da, gerek .Anadolu`da Patrikhaneye bağlı bulunmayan birçok okullar vardır. Bunlarda iki kısma ayrılmaktadır:
Cemiyetlere Ait Okullar (Hayoç Miyacyal İngerutyan, Azkaniver Hayuhyaç İngerutyan, Tibraçaser Dignanç İngerutyan)
Kişilere Ait Mektepler (Nubar Şahnazaryan, Berberyan, Mezburyan, Sanasaryan, Meştuciyan, Haygazyan vb.)

Istanbul Ermeni Okulları
Aramyan-Uncuyan Ermeni İlköğretim Okulu
Bezciyan Ermeni İlköğretim Okulu
Bomonti Ermeni İlköğretim Okulu
Dadyan Ermeni İlköğretim Okulu
Esayan Ermeni Lisesi
Getronagan Ermeni Lisesi
KalfayanCemaran İlköğretim Okulu
Karagözyan İlköğretim Okulu
Kocamustafapaşa Anarat Hığutyun Ermeni İlköğretim Okulu
Levon Vartuhyan Ermeni İlköğretim Okulu
Merametciyan Ermeni İlköğretim Okulu
Nersesyan-Yermonyan Ermeni İlköğretim Okulu
Pangaltı Anarat Hığutyun Ermeni İlköğretim Okulu
Pangaltı Ermeni İlköğretim Okulu ve Lisesi
Sahakyan-Nunyan Ermeni Lisesi
Surp Haç Ermeni Lisesi
Tarkmançats Ermeni İlköğretim Okulu
Yeşilköy Ermeni İlköğretim Okulu

Günümüzde Mevcut Olmayan Ermeni Okulları
Horenyan Varvaryan Mektebi (Narlıkapı - Istanbul)
Arakelotz Hayganusyan Mektebi (Yenikapı - Istanbul)
Nazaryan Kız Yatılı Mektebi (Yenikapı - Istanbul)
Meşdudciyan Mektebi (Yenikapı - Istanbıul)
Surp Arakelotz Mektebi (Fener Balat - Istanbul)
Mangadun Baladu - Balat Ana Mektebi (Balat - Istanbul)
Boğosyan Varvaryan Mektebi (Surdışı Kumkapı - Istanbul)
Surp Mesropyan Mektebi (Gedikpaşa - Istanbul)
Surp Vosgiyantz Mektebi (Karagümrük - Istanbul)
Horenyan Mektebi (Balat - Istanbul)
Surp Tatios- Partoğomiyos Mektebi (Karagümrük - Istanbul)
Surp Hırıpsimyantz Kız Mektebi (Karagümrük - Istanbul)
Vartuhyan Mektebi (Topkapı - Istanbul)
Dadyan Mektebi (Azadlı - Istanbul)
Arakelyan Mektebi (Eyüp - Istanbul)
Bezciyan Mektebi (Eyüp - Istanbul)
Surp Nersesyan Mektebi (Haskoy - Istanbul)
Arakel-Nubar Şahnazaryan Mektebi (Haskoy - Istanbul)
Surp Mesropyan Mektebi (Kasımpaşa - Istanbul)
Nıgoğosyan Mektebi (Nisantası - Istanbul)
Kalfayan Vorpanotz - Yetimhanesi (Haskoy - Istanbul)
Surp Lusavorçiyan Mektebi (Galata - Istanbul)
Nekdarinyan Mektebi (Galata - Istanbul)
Surp Pırgiçyan Mektebi (Galata - Istanbul)
Naregyan Mektebi (Beyoglu Galatasaray Balıkpazarı - Istanbul)
Akabyan Kız Yatılı Mektebi (Samatya - Istanbul)
Makruyan Mektebi (Besiktas - Istanbul)
Hay Avedaranagan Mektebi (Nisanca Incırdibi - Istanbul)
Bezazyan Lisesi (Bakırkoy - Istanbul)
Bezazyan Mektebi (Pangaltı - Istanbul)
Anarad Hıgutyun Erkek Mektebi (Beyoglu Sakızagacı - Istanbul)
Berberyan Mektebi (Kadıkoy - Istanbul)
Kapamacıyan Mektebi (Yeşilköy - Istanbul)
Sahak Mesrop İlkmektebi (Sarıyer - Istanbul)
Hintliyan (Nor Tbrotz) İlkmektebi (Bomonti Sisli - Istanbul)
Mıhıtaryan Erkek İlkmektebi (Sakızagacı Beyoglu - Istanbul)
Anarad Hıgutyun Ana ve İlk Mektebi (Kadıkoy - Istanbul)
Surp Anna Ana Mektebi (Tavla Sok Beyoglu - Istanbul)

Kaynaklar :
Istanbul Ermeni Okullari - Doç. Dr. Süleyman Büyükkarci
Türkiye Ermenileri Tarihi - Levon Panos Dabagyan