Օրերս Երեւանի «Նարեկացի» մշակութային միութիւնում տեղի ունեցաւ հետաքրքրական միջոցառում` նուիրուած Աւստրիայում երկար տասնամեակներ գործող հայկական Մխիթարեան միաբանութեանը: Միջոցառման բանախօսն էր Վիեննայից Երեւան եկած եւ ճանաչուած մշակութաբան, լրագրող Պարպարա Տենշերը: Հիմնական նիւթն առնչւում էր Վիեննայում գործող Մխիթարեան միաբանութեան տպարանի բազմածաւալ գործունէութեանը, որը Պարպարա Տենշերը որակել է որպէս կամուրջ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի մշակոյթների միջեւ: Հէնց այդ վերնագրով է Երեւանում «Ամարաս» անուանի ու վաստակաշատ հրատարակչութեան կողմից (տնօրէն` Արկադի Ասրեան) հրատարակուել Պ. Տենշերի գիրքը (հայերէն եւ գերմաներէն), որը պարունակում է մանրամասն փաստացի, պատմական տուեալներ Եւրոպայի կենտրոններից մէկում` Վիեննայում գործող հայկական միաբանութեան մասին: Մշակութային գործիչ, Հայաստանի պետական մրցանակի դափնեկիր Ռոբերտ Միրզոյեանը սոյն գրքի իր նախաբանում գրել է. «Աւստրիացի լրագրող Պարպարա Տենշերը արդէն տասնմէկ տարի է ինչ սերտօրէն եւ անշահախնդիր կապուած է Հայաստանի հետ: Ներկայացուող նիւթը Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան տպարանի մասին է եւ կարծես թէ կապ չունի Հայաստանի հետ, սակայն միանշանակ եւ անհերքելի է, որ Վիեննայի Մխիթարեանների հարուստ մշակութային եւ գիտական արժէքները հայ ժողովրդին են պատկանում եւ Հայաստանի Հանրապետութեանը, որոնք պէտք է լինեն այդ արժէքների տէրը, նրանց պահպանման եւ այդ արժէքները ստեղծողների գոյատեւման երաշխաւորները»: Ըստ Ռոբերտ Միրզոյեանի վկայութեան, անցած 11 տարիների ընթացքում Պարպարա Տենշերը բարեգործական նպատակներով բազմիցս եղել է Հայաստանում: Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի բարեկամներից է: Ծանօթ է հայ ժողովրդի պատմութեանը, այցելել է Հայաստանի գրեթէ բոլոր տեսարժան վայրերը:

Տարբեր տարիներին եւ տարբեր առիթներով գերմանախօս ընթերցողների համար բազմաթիւ նիւթեր է տպագրել Հայաստանի մասին: Աւստրիայի պետական ռատիոյի առաջին ծրագրով զանազան բովանդակութիւններով հնչել են նրա հաղորդումները Հայաստանի մասին, որոնց շարքում ամենանշանաւորը 2001 թ. «Արարատի հովանու ներքոյ» նիւթն է, որը հաղորդուել է 8 անգամ:

2004 թ. Վիեննայի յայտնի «Փիքուս» հրատարակչութիւնը գերմաներէն լեզուով լոյս է ընծայել Պարպարա Տենշերի «Արարատի հովանու ներքոյ» գիրքը, որը ջերմ ընդունելութեան արժանացաւ ընթերցողների մօտ եւ վերահրատարակուեց 2010 թուականին:

Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան տպարանի պատմութեան համառօտ շարադրանքը թարգմանաբար տպագրուել է 2007 թ. Հայաստանի հայրենակցական միութիւնների խորհրդի «Բնօրրան» հանդէսում: Ամբողջութեամբ նիւթը տպագրուել է 2009 թ. Վիեննայում` «Buch-und Provenien=forschung» ժողովածուի մէջ:

Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան հիմնադրման 200-ամեակին նուիրուած Երեւանում անցկացուող գիտաժողովին իր մասնակցութիւնը Պարպարա Տենշերն արժեւորեց այս գրքով, որը նիւթի վերամշակուած եւ լրացուած տարբերակն է` գերմաներէն եւ հայերէն լեզուներով:

barbara_101016Յիշատակած գրքի ուշագրաւ բաժինների խորագրերն են. «Կոստանդնուպոլսից` Վիեննա», «Տպարանի ստեղծումը», «Օտարալեզու տպագրութեան կենտրոն», «Հայկական ազգային մատենադարան» եւ այլ, որոնք հիմնականում արդէն իսկ ուրուագծում են ամբողջ ժողովածուի ասելիքը: Վերը յիշատակուած, օրերս Երեւանում «Նարեկացի» մշակութային միութիւնում տեղի ունեցած միջոցառմանը Պարպարա Տենշերը, անդրադառնալով «Կամուրջ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի մշակոյթների միջեւ»` Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան մասին գրուած իր գրքին, հիմնականում ներկայացրեց հետեւեալ ուշագրաւ փաստերը.

Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութիւնը գտնւում է քաղաքի կենտրոնում` Աւստրիայի խորհրդարանին եւ Վիեննայի քաղաքապետարանին շատ մօտ:

Շինութիւնը նախկինում եղել է շատ վատ վիճակում, բայց հիմա շատ լաւ նորոգուած է: Շէնքը կառուցուած է 1835-1837 թթ. ընթացքում:

Շէնքի նախագծի հեղինակն է աւստրիացի յայտնի ճարտարապետ Եոզեֆ Քորնհոյզելը: Նա նախագծել է պարզ, բայց գեղեցիկ մի երկար շէնք: Շէնքում տեղ կար ոչ միայն վանքի, այլ նաեւ տպարանի համար: Մօտ 189 տարի Վիեննայում գործում էր Մխիթարեան միաբանութեան տպարանը, որը մի կարեւոր կառոյց էր հայկական մշակոյթի պահպանման, փոխանցման եւ տարածման համար: Այն կարեւոր դեր ունէր Վիեննայի, ինչպէս նաեւ Կենտրոնական եւ Արեւելեան Եւրոպայի մշակութային կեանքում:

Միաբանութեան տպարանն իր աշխատանքով մի ամուր եւ վստահելի կամուրջ էր տարբեր մշակոյթների միջեւ: Եւ մենք պէտք չէ մոռանանք այդ արժէքաւոր եւ շնորհակալ գործը:

Դեռեւս Թրիեսթում եղած ժամանակ միաբանութիւնն արդէն ունէր տպարան: Այնտեղից Վիեննա են բերուել մի քանի անհրաժեշտ հաստոցներ եւ տպատառեր: Բայց ամէնից առաջ կարեւոր էր տպարան ունենալու թոյլտուութիւնը, որը տուել էր իշխանուհի Մարիա Թերեզան 1775 թ., եւ որը Վիեննայում թարմացուել էր կայսր Ֆրանց Առաջինի կողմից 1810 թ.:

Այդպիսով, միաբանութիւնն ունէր հնարաւորութիւն` տպելու գրքեր Արեւելքի եւ Արեւմուտքի երկրների լեզուներով:

Հէնց սկզբից տպարանն ունէր յաջողութիւն, քանի որ նրա արտադրանքը բարձր որակի էր: Ինչպէս արդէն ասել եմ, տպարանը մեծ նշանակութիւն ունէր հայկական մշակոյթի համար, որի ապացոյցն են մեծաթիւ հայերէն գրքերը` տպուած միաբանութեան տպարանում: Շատ անգամ Մխիթարեանները եղել են նաեւ հրատարակիչներ: Օրինակ` 1890 թուականից յետոյ հրատարակուել է «Ազգային մատենադարան» մատենաշարը: Մինչեւ 1996 թ. հրատարակուել է 239 հատոր` նուիրուած հայոց պատմութեանը, գրականութեանը, լեզուաբանութեանը, եկեղեցու եւ արուեստի պատմութեանը:

Միաբանութիւնը հրատարակել է նաեւ գիտական հանդէս` «Հանդէս ամսօրեայ», որը հրատարակում է առ այսօր, սակայն արդէն երկար ժամանակ ոչ թէ որպէս ամսագիր, այլ` տարեգիրք: Տպարանը փակուելուց յետոյ այն տպագրւում է Հայաստանում:

Միաբանութեան տպարանում, բացի հայերէնից, տպագրուել են գրքեր 41 այլ լեզուներով, այդ թւում` գերմաներէն, յունարէն, պուլկարերէն, ռուսերէն, եբրայերէն, ղպտերէն, վրացերէն, լեհերէն եւ այլն: Այդպիսի աշխատանք կատարելու համար անհրաժեշտ տառատեսակները պատրաստւում էին միաբանութեան տառաձուլարանում:

1851 թ. տպարանը ստացել է յատուկ պատուէր: Այն ժամանակ Վիեննայի միաբանութեան տպարանում տպագրուել է աշխարհում առաջին ճափոնա-գերմանական բառարանը: Բառարանը կազմել է աւստրիացի արեւելագէտ-գիտնական Աւգուստ Փֆիցմայերը: Քանի որ այդպիսի բառարանի համար հարկաւոր էր ունենալ 1034 ճափոնական տպատառեր, նա դիմել է միաբանութեանը, որովհետեւ միայն Մխիթարեանները կարող էին կատարել այդ աշխատանքը: Նրանք բարձր մակարդակով են կատարել այդ գործը, ինչի մասին բազմաթիւ անգամ նշուել է գրականութեան մէջ:

Ոչ լատինատառ տպագրութեան շնորհիւ է, որ Վիեննայի մխիթարեանների տպարանն առաջին օրուանից յատուկ նշանակութիւն ունէր:

Տպարանը վաղուց ունէր քիրիլեան տպատառեր: 1818 թ. տպագրուել է սերպերէն-գերմաներէն-լատիներէն բառարանը, ինչը տպարանի համար առաջին սլաւոներէն աշխատանքն էր: Այդ բառարանը կազմել է Վուք Սթեֆանովիչ Քարաճիչը, ով յայտնի է որպէս ժամանակակից սերպերէն գրական լեզուի ստեղծող: Նա այդ արել է Վիեննայում եւ միաբանութեան տպարանը մեծ դեր ունի այդ գործում: Քարաճիչը թուրքերի դէմ սերպական ապստամբութեան ճնշումից յետոյ փախել է Վիեննա, որտեղ ապրել է մինչեւ իր մահը, աւելի քան` 50 տարի:

Վիեննայում Քարաճիչը գրել է շատ գրքեր սերպերէն լեզուի, գրականութեան եւ արուեստի մասին եւ նրա գրեթէ բոլոր գրքերը տպագրուել են Մխիթարեանների մօտ: Այնտեղ է հրատարակել նաեւ Նոր Կտակարանի իր թարգմանութիւնը, ինչը մեծ նշանակութիւն ունի սերպական մշակոյթի համար:

Տպարանի արտադրանքի բարձր որակը եւ նրա նկատմամբ եղած մեծ վստահութիւնը թոյլ տուեցին, որ տպարանը ստանայ նաեւ պատուէրներ պետութեան կողմից` տպագրելու օրէնքների ժողովածու, դասագրքեր եւ նոյնիսկ թղթադրամներ: Այդպիսով, տպարանը գրեթէ ունէր պետական կառոյցի կարգավիճակ:

Ես արդէն ասել եմ, որ մենք պէտք չէ մոռանանք մշակոյթի համար Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան կատարած աշխատանքը, բայց նաեւ յատուկ պէտք է նշուի եւ պէտք չէ մոռացուի նրանց օրինակելի պահուածքը ընկերային հարցերը լուծելիս: Այսպէս, երբ 1831 թ. Վիեննայում քոլերայի համաճարակի պատճառով չկար ոչ մի պատուէր, միաբանութեան գլխաւոր վանահայր Ազարեանի հրամանով բոլոր աշխատողները մնացին իրենց տեղերում, չնայած որ ուրիշ հիմնարկներում շատերն ազատուեցին աշխատանքից: Բացի այդ, հիւանդ աշխատողները ստացել են անվճար դեղորայք եւ բուժօգնութիւն:

Հետագայում տպարանում ստեղծուեց հիմնադրամ` Վիեննայի տպարանների հիւանդացած աշխատողներին օգնելու համար, ինչը նախատիպն էր այսօրուայ բժշկական ապահովագրութեան:

Գլխաւոր վանահայր Ազարեանը հիմնել է նաեւ «Որակեալ կաթոլիկ գրքերի տարածման միութիւն», որը գրական միութեան նախատիպ էր եւ ունէր բարեգործական նպատակ: Միութիւնը իւրաքանչիւր տարի հրատարակում էր չորսից մինչեւ եօթ հատոր գիրք, բացի հոգեւոր գրքերից` նաեւ գրքեր պատմութեան, գիտական նորութիւնների, աշխարհագրութեան եւ այլ թեմաներով: Միութեան անդամները տարեկան ստանում էին իւրաքանչիւր հատորի վեց օրինակ, որից մէկն իրենց համար, իսկ մնացած հինգը` բաժանելու չունեւոր մարդկանց:

Տպարանն ամէն տարի 500-800 գիրք անվճար տալիս էր հաշմանդամների տներին, բանտերին, հիւանդանոցներին եւ նման այլ կազմակերպութիւնների: 1830-1848 թթ. այդ ձեւով բաժանուել է մօտ կէս միլիոն գիրք:

1918 թ. Աւստրօ-հունգարական կայսրութեան փլուզումը մեծ դժուարութիւններ ստեղծեց Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան տպարանի համար, քանի որ միանգամից վերացան նախկին հապսպուրկեան կայսրութեան երկրներից ստացուող պատուէրները: Սակայն Եւրոպայում նոր քաղաքական իրավիճակը եւ Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան տպարանի հեղինակութիւնը, ո՛չ լատինատառ տպագրութեան շնորհիւ, նոր պատուէրներ բերեցին տպարանին: Օրինակ` տպարանը ստացել է պատուէրներ ռուս տարագիրներից:

Առանձնակի ուզում եմ նշել, որ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան դեսպանութիւնը 1918-1920 թթ. տեղաւորուած է եղել Մխիթարեան միաբանութեան շէնքում եւ օգտուել է տպարանի ծառայութիւնից, ինչը շատ կարեւոր փաստ է:

Անչափ կարեւոր է նշել, որ այն տարիներին, երբ Հայաստանը Խորհրդային Միութեան կազմում էր, միաբանութեան տպարանում տպագրւում էին հայերէն այնպիսի գրքեր, որոնց տպագրութիւնն արգելուած էր այն ժամանակուայ Հայաստանում:

Բ. Համաշխարհային պատերազմից յետոյ, շնորհիւ երկար տարիների ընթացքում լաւ աշխատանքով ստեղծած հեղինակութեան, Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան տպարանը ստացել է պատուէրներ` հրատարակելու շքեղ ձեւաւորուած գրքեր, ալպոմներ եւ քաթալոկներ, այդ թւում` Աւստրիայի պետական թանգարաններից, օփերայից, թատրոններից եւ նման այլ կազմակերպութիւններից, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ ամսագրեր տարբեր` միութիւնների համար:

20-րդ դարի վերջում աւանդական մեթոտներով աշխատող շատ տպարանների, այդ թւում նաեւ Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան տպարանի համար անչափ դժուար էր վերազինուել եւ դիմակայել թեքնիք զարգացման եւ նոր արհեստագիտութիւնների պահանջներին, որը, ի թիւս այլ պատճառների, 1998 թ. տպարանի փակման հիմնական պատճառը դարձաւ:

Յետ նայելով Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան պատմութեանը` մենք լիովին համաձայն ենք պատմաբան Անտոն Մայերի գնահատականին` «Մխիթարեանների տպարանում հրատարակուած գրքերը կարող են դասուել տպագրական գործի սկզբից ի վեր այդ ասպարէզի լաւագոյն հրատարակութիւնների շարքին», եւ աւելացնենք, որ Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան տպարանը իսկապէս կամուրջ է եղել Արեւելքի եւ Արեւմուտքի մշակոյթների միջեւ:

Ներկաները խորին ուշադրութեամբ ունկնդիր եղան այս յոյժ հետաքրքրական եւ արժէքաւոր ելոյթին, որով առաւել հարստացաւ նրանց իմացութիւնը հայ ազգի մշակութային, գիտական աննահանջ ընթացքի, նուաճումների ու հեռանկարների մասին: Օրերս իր հերթական առաքելութեամբ Վիեննայից ժամանած մշակութային գործիչ Պարպարա Տենշերը այցելելու է Գիւմրի քաղաքը` դրանով եւս մի անգամ հաւաստելով Մխիթարեան միաբանութեան յաւերժող յիշատակի կարեւորութիւնը:

�

�

Երեւան

ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Արուեստագիտութեան դոկտոր

�

�