Կարգ մը գիրքեր գնահատանքի արժանի են ոչ միայն իրենց բովանդակութիւնով, այլ նաեւ ստեղծման ամբողջ գործընթացով։ Այս հաստատումը կ՚ընենք, քանի որ կը տեսնենք թէ անոնք մեծ դժուարութիւններ յաղթահարելով հասած են ընթերցողին։ Այդ տեսակ գիրք մըն է Սերտար Ճանի «Մեծ Մօրս Հէքեաթները» անուն գիրքը, որուն հեղինակը ամենածանր տանջանքներով ծանօթ Տիյարպէքիրի բանտէն արձակուելով, 1991-ին, Թուրքիոյ համար խիստ դժուար տարեթիւի մը համարձակեցաւ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան մասին գրելու։ Մահապարտ մըն էր ան ու ամէն օր կը սպասէր այդ պատիժին գործադրման։ Բայց յեղափոխականը մահուան ճանապարհին իսկ պիտի մտածէ Թուրքիոյ պետութեան ուրացումով, ժխտումով, սուտով հիւսած պարիսպը փլելու մասին։ Երջանկութիւն է տեսնել որ այդ պարիսպը փլելու ուխտածներու թիւը օրըստօրէ կ՚աւելնայ։ Այս գիտակցութիւնով գիրքի հրատարակութենէն 24 տարիներ ետք ուզեցինք հեղինակին՝ Սերտար Ճանի հետ զրուցել։

ԱՏՆԱՆ ՉէԼԻՔ
*Ատ­նան Չե­լիք- Նախ կրնա՞նք ձեզ հա­մառօտ կեր­պով ճանչնալ։
Սեր­տար Ճան- 1961-ին ծնած եմ։ Հայրս 1920-ական­նե­րու սկիզ­բը Գուլփ գա­ւառի Արաշ­կա գիւ­ղէն Տի­յար­պէ­քիր հաս­տա­տուած է։ 1976-ին սկսայ քա­ղաքա­կանու­թիւնով զբա­ղիլ։ Ձա­խակող­մեան տար­բեր հո­սանքնե­րու հե­տեւե­լէ ետք ծա­նօթա­ցայ Իպ­րա­հիմ Քայ­փաքքա­յայի գոր­ծե­րուն։ Շատ տպա­ւորուած էի 23 տա­րեկան երի­տասար­դի մը հան­րա­պետու­թեան պատ­մութիւ­նը եւ քրտա­կան ազա­տատենչ շար­ժումը այսպէս ման­րա­մասն ու բո­վան­դա­կալից ու­սումնա­սիրե­լէն։ 1980-ի զի­նուո­րական յե­ղափո­խու­թե­նէ ետք ԹԻՔ­ՔՕ-ի շար­քե­րէն ներս հայ­դուկ դար­ձայ՝ Խազ­րո­յի շրջա­կայ­քը։ Զի­նեալ բա­խու­մի մը ըն­թացքին եր­կու ըն­կերներս զո­հուե­ցան՝ իմ կող­քիս։ Ես վի­րաւոր ըլ­լա­լով՝ զի­նուոր­նե­րուն ձեռ­քը ին­կայ։ 1983-ին մա­հապա­տիժ վճռե­ցին։ 1991-ին, Էօզա­լի օրով, ներ­ման ար­ժա­նացայ ու ազատ ար­ձա­կուե­ցայ։
Հա­յոց կո­տորա­ծը Ի դա­րու առա­ջին ամե­նամեծ ջարդն է։ Ցե­ղապաշտ թու­րա­նական դա­հիճը գլխա­տեց գիւ­ղա­ցինե­րէ, ար­հեստա­ւոր­նե­րէ, քա­ղաքի բնա­կիչ­նե­րէ բաղ­կա­ցող ամ­բողջ մի ժո­ղովուրդ։ Մարդկու­թեան թշնա­մի ազ­գայնա­կանու­թե­նէ մո­լորուած խու­ժա­նը իր հա­րազատ երկրին վրայ եւ հա­զարա­մեայ մշա­կոյթ կեր­տած ազգ մը կը բնաջնջեց։ Այսքան մեծ ու ամօ­թալի խայ­տա­ռակու­թեան գրա­կանու­թեան նիւթ չդառ­նալն ալ զատ ամօթ մը պէտք է հա­մարուի։
Միւս կող­մէ ես այս նիւ­թը գրե­լու հա­մար անձնա­կան պատ­ճառ մըն ալ ու­նիմ։ Մեծ մայրս կո­տորած­նե­րու ժա­մանակ 13-14 տա­րեկան պա­տանի մը եղած է։ Մեծ հօրս եր­րորդ կինն է։ Կ՚ըսէր թէ Պիթ­լի­սի հա­յերէն է։ Կը պատ­մէր թէ որմնա­դիր եղ­բայրը սպան­նուած է իր քիւրտ գոր­ծընկե­րոջ կող­մէ։ Մենք ու­թը քոյր-եղ­բայր էինք եւ մեզ մեծ մայրս խնա­մեց։ 1970-ին երբ մե­ռաւ, ես հա­զիւ տա­սը տա­րեկան էի։ Ան իր գլխէն ան­ցածնե­րը կը պատ­մէր։ Ար­դէն Տի­յար­պէ­քիրի մէջ շատ կը խօ­սուէր այս մա­սին։

*Ա.Չ.- Ու­րեմն մեծ մօր հէ­քեաթո՞վ սկսաք գրե­լու։
Սեր­տար Ճան- Մա­հապարտ էի ու ամէն վայրկեան կը սպա­սէի կա­խաղա­նի պա­հը։ Կի­սով հայ, կիսով քիւրտ ըլ­լա­լով պա­տաս­խա­նատուու­թիւն կը զգա­յի այս նիւ­թի շուրջ։ Ար­դէն 1985-էն ի վեր մեծ մօրս պա­տումնե­րը գրա­կան ոճով շա­րադ­րել սկսած էի։ Բան­տի մէջ ու­նե­ցայ ուրֆա­ցի, մշե­ցի, վա­նեցի քիւրտ բա­րեկամ­ներ, որոնցմէ եւս լսե­ցի ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին։ Նոյն ժա­մանակ բան­տախցի­կի յա­տակը կը փո­րէինք փա­խուստի ճամ­բայ մը բա­նալու հա­մար։ Մենք դեռ այդ փա­կու­ղին չա­ւար­տած մեզ ղրկե­ցին Ատա­նա Սէյ­հա­նի ար­գե­լանո­ցը։ Գիր­քը հոն աւար­տե­ցաւ։

*Ա.Չ.- Գի­տէիք Թուրքիոյ մէջ հայ­կա­կան խնդրի թա­պու մը ըլ­լա­լը, չէի՞ք վախ­նար։
Սեր­տար Ճան- Գիր­քը երբ տպա­րան ղրկե­ցինք, ար­դէն հա­ցադու­լի մէջ էինք։ Հա­ցադու­լը վե­րածած էինք մա­հուան ծո­մապա­հու­թեան։ Ես կ՚երա­զէի մա­հանա­լէ առաջ գիր­քը տպուած տես­նել։ Ար­դէն որոշ կան­խա­միջոց­նե­րու դի­մած էի։ Պատ­ժա­կան Օրէն­քի 141 եւ 142-րդ յօ­դուած­նե­րը շրջան­ցե­լու հա­մար չէի գոր­ծա­ծած «հայ» կամ «իս­լամ» բա­ռերը։

*Ա.Չ.- ԹԻՔ­ՔՕ-ի աւան­դութե­նէն կու գաք այդ կարզմա­կեր­պութիւ­նը ի՞նչ մեր­ձե­ցում ու­նէր հայ­կա­կան խնդրին։
Սեր­տար Ճան- ԹԻՔ­ՔՕ այս խնդրին մէջ շատ յա­ռաջ­դի­մական էր։ Ազ­գա­յին խնդրի մա­սին մեր բո­լոր խորհրդակ­ցութիւննե­րուն կը վի­ճէինք նաեւ Հայ­կա­կան ցե­ղաս­պա­նու­թեան շուրջ։ Թուրքիոյ յե­ղափո­խական կազ­մա­կեր­պութիւննե­րուն մէջ ԹԻՔ­ՔՕ ամե­նաշատ հայ ան­դամնե­րու ու­նե­ցողն էր։ Շար­ժումի առաջ­նորդնե­րէն մէկն էր Օր­հան Պա­քըրը, կամ իրա­կան անու­նով Ար­մե­նակ Պա­քըր­ճըեանը։ Նոյն տա­րինե­րուն Կար­պիս Ալ­թը­նօղ­լու ալ կը հիմ­նէր ԹԿՓ-ՄԼ անուն կազ­մա­կեր­պութիւ­նը։

*Ա.Չ.- Իսկ ինչպէ՞ս տպուեցաւ գիր­քը։
Սեր­տար Ճան- 1991-ին բան­տե­րէ ներս ճնշու­մը հա­մեմա­տաբար նուազած էր։ Յա­ջողե­ցայ գիր­քը «Ու­մութ» հրա­տարակ­չա­տուն ղրկե­լ։ Շու­տով որո­շեցին հրա­տարա­կել։ Բայց ետե­ւի կող­քին վրայ Ատ­նան Էօզեալ­չը­նէր ստո­րագ­րութեամբ ծա­նօթագ­րութիւն մը կար, որուն մա­սին հա­զիւ գիր­քը ձեռքս առ­նե­լով տե­ղեակ եղայ։ Այդ գրու­թեան մէջ կ՚ան­տե­սուէր թուրքե­րու պա­տաս­խա­նատուու­թիւնը։ Ես որ­պէս քիւրտ իմ ժո­ղովուրդի ինքնաքննա­դատու­թիւնը կ՚ընէի։ Բայց այդ ինքնաքննա­դատու­թիւնը եր­բեք չէր ար­դա­րաց­ներ ոճի­րին գլխա­ւոր հե­ղինա­կը։ Շու­տով սպա­ռեցաւ առա­ջին տպագ­րութիւ­նը, եւ 1993-ին երկրորդ տպագ­րութիւն կա­տարուեցաւ։ Լսած եմ որ այդ շրջա­նին կա­րեւոր թի­ւով գիրք ֆրան­սա ղրկուած է։

*Ա.Չ.- Ի՞նչ անդրա­դար­ձեր լսե­ցիք։

Սեր­տար Ճան- Շատ ան­գամ դրա­կան տպա­ւորու­թիւններ լսե­ցի։ Հրանդ Տինք գիր­քը կար­դա­լով՝ ին­ծի հետ ծա­նօթա­նալ ու­զած էր։ Փոր­ձեց հրա­տարակ­չա­տան մի­ջոցաւ կապ հաս­տա­տել, բայց անոնք զիս խնա­յելով, իմ հա­ղոր­դակցու­թեան կա­պերը չեն տուած իրեն։ Աւե­լի ուշ, երբ լսե­ցի այս մա­սին, ես ինքս գա­ցի իր քով եւ այդպէս սկսաւ մեր բա­րեկա­մու­թիւնը, որ տե­ւեց մին­չեւ Հրան­դի սպա­նու­թիւնը։

*Ա.Չ.- Գիր­քի բո­վան­դա­կու­թեան մա­սին ալ հարցնել կ՚ու­զեմ։ Վեր­ջերս ակա­նատես­նե­րու վկա­յու­թիւնով հիւ­սուած բազ­մա­թիւ գիր­քեր լոյս տե­սան։ Բայց քու գիր­քիդ մէջ յատ­կա­պէս կը շեշ­տուի սո­վամահ ըլ­լա­լու երե­ւոյ­թը։ Կը պատ­մես նաեւ հայ­դուկնե­րու, յատ­կա­պէս գիւ­ղա­կան տա­րածքնե­րու բնա­կիչ­նե­րու դի­մադ­րութեան փոր­ձե­րը։ Այս բո­լորը ձեր լսած պա­տումնե­րուն մաս կը կազ­մե՞ն։
Սեր­տար Ճան- Մեծ մայրս յա­ճախ կը յի­շէր սո­վի տա­րինե­րը։ Մայրս ալ Բ. Հա­մաշ­խարհա­յին պա­տերազ­մի ժա­մանակ ապ­րուած սո­վը պատ­մած է։ Այդ պա­տումնե­րը զիս այնպէս տպա­ւորե­ցին որ սովն ալ հա­սարակ մարդկանց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մաս­նակցե­լուն խթան եղած է։ Իսկ հայ­դուկնե­րու խնդի­րը թե­րեւս ալ դի­տումնա­ւոր կեր­պով քօ­ղար­կուած նիւթ եղած է հա­յոց հա­մար։ Հա­յերը որոշ ամօթ­խա­ծու­թեամբ մը դի­տած են այդ խնդի­րը։ Մինչդեռ ամէն ժո­ղովուրդ կազ­մա­կեր­պուելու եւ ազա­տու­թիւն պա­հան­ջե­լու ար­դար իրա­ւունքը ու­նի։ Այդ իսկ պատ­ճա­ռաւ ես յատ­կա­պէս կը կա­րեւո­րեմ այդ դի­մադ­րութեան ջան­քը։

*Ա.Չ.- Գիր­քի հրա­տարա­կու­թեան վրա­յէն 24 տա­րիներ ան­ցան։ Այդ մի­ջոցին բա­նաւոր պատ­մութեան եւ յի­շողու­թեան հսկայ մա­տենա­շար մը կայ մեր առ­ջեւ։ Դուք ինչպէ՞ս կը դի­տէք 1915-ի մա­սին քիւրտե­րու մեր­ձե­ցու­մը։
Սեր­տար Ճան- Ես չեմ յի­շեր քիւրտ մը, որուն հետ այս մա­սին խօ­սիմ եւ տա­րակար­ծութեան մատ­նուիմ։ Քիւ­տե­րը զի­րենք ար­դա­րաց­նել չեն փոր­ձեր։ Կը գի­տակ­ցին որ պա­տահա­ծը ցե­ղաս­պա­նու­թիւն է եւ այդ իրո­ղու­թեան հետ կ՚ուզեն առե­րեսուիլ։ Ներ­կայ դրու­թեան մէջ քիւրտե­րը հա­մաշ­խարհա­յին չա­փանի­շով ժո­ղովրդա­վարու­թեան ջա­տագո­վը հան­դի­սացան։ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին իրենց կե­ցուածքն ալ հա­մակ­րանք կը գո­յաց­նէ։

*Ա.Չ.- Գիր­քը անգտա­նելի դար­ձած է։ Նոր հրա­տարա­կու­թեան մա­սին կը խոր­հի՞ք։
Այո, քա­նի մը մանր ճշդումնե­րէ ետք պի­տի ձեռ­նարկենք Գ. հրատարակութեան։

Agos