Kilis Valiligi Il Ozel Idaresi tarafindan uygulanan Kilis Ilinde Kentsel Mimari Kirsal Mimari ve Yazit Degerleri Kultur Envanterinin Hazirlanmasi Projesi nin sonucu olarak Kilis Kultur Envanteri kitabi hazirlandi. Projenin koordinatoru mimar Sidika Bebekoglu’yla gorustuk Anadolu Mezopotamya ve Kuzey Suriye bolgeleri arasinda yer alan Kilis yuzolcumu itibariyle Turkiye’nin en kucuk sehri. Yuzyillar boyunca Ipekyolu uzerindeki en onemli duraklardan biri olan Kilis gunumuzde ozellikle elektronik alaninda bolgedeki ticaretin atardamari. Kilis Valiligi Il Ozel Idaresi tarafindan Avrupa Birligi’nin mali destegi ve GAP Bolge Kalkinma Idaresi’nin isbirligi ile baslatilan Kilis Ilinde Kentsel Mimari Kirsal Mimari ve Yazit Degerleri Kultur Envanterinin Hazirlanmasi Projesi’ kapsaminda Kilis Kultur Envanteri’ adli bir kitap yayimlandi. Mimar Sidika Bebekoglu ve tarihci Mehmet Tektuna tarafindan hazirlanan envanter icerdigi mimari ve tarihsel bilgilerle basli basina bir Kilis kaynakcasi niteligi tasiyor. Projenin koordinatoru Sidika Bebekoglu Kilis’te dogmus ve mimarlik egitimi icin Istanbul’a gittigi 1980 yilina kadar orada yasamis. Kilis’ten uzak kaldigi yirmi yil boyunca dogup buyudugu kent hep gonlunun bir kosesinde durmus. 1999’daki Marmara Depremi’nin ardindan tamamen sivil calismalara yonelen Bebekoglu kariyerine Kilis’te devam etmeye karar vermis ve 2000’de Kilis’e donmus. Yasamini halen Kilis’te surduren Bebekoglu’yla bir Istanbul seyahati sirasinda Kilis ve envanter calismasi uzerine konusma firsati bulduk. • Bu kitap Avrupa Birligi’nin katkilariyla baslatilan bir projenin sonucu olarak yayimlandi. Biraz projeden soz edebilir misiniz? Avrupa Birligi 2004 yilinda Guneydogu Anadolu’da GAP Projesinde Kulturel Mirasin Gelistirilmesi’ adi altinda bir hibe programi baslatti. Kilis Valiligi olarak biz de uc projeyle bu programa basvurduk. AB uc projeyi de kabul etti ve destek olmaya karar verdi. Bu projelerden biri olan Kilis Kultur Envanteri sonucunda bu kitap ortaya cikti. • Envanterin kapsaminda neler var? Kilis’in sehir olarak gecirdigi tarihsel asamalari nasil bir yerlesim oldugunu nasil bir buyume ve gelisim gosterdigini inceledik. Tum bunlari yaptigimiz arastirmalar cizimler ve ulastigimiz kaynaklar sonucunda ortaya cikardik. Oncelikle sehir olceginde kentin butununu irdelemeye calistik. Sonra da tek tek yapilari kent ve mahalle olcegini yapi gruplarini ve anitsal yapilari inceledik. Bunlar arasinda dini yapilar ticaret yapilari uretim yapilari su ile ilgili yapilar ve evler de var. • Kilis bu anlamda zengin bir sehir; bircok uygarligin izlerini tasiyor. Neler kalmis onlardan? Dini yapilardan camiler bir kilise ve bir havra mevcut. Tarihsel belgeler isiginda Osmanli doneminde yapilmis 37 caminin gecmisini ve gunumuzdeki durumunu arastirdik. Camilerin kitabelerinden tarihcelerini okuduk. Dini yapilar’ basligi altinda medrese tekke zaviye ve okullari da inceledik. Bugun halen ayakta olan yapilar arasinda hanlar hamamlar cesmeler ve uretim yapilari bulunuyor. Zeytin ve pekmez uretim yapilarinin yani sira –az sayida olmakla birlikte– cok eski ve orijinal degirmenler de var. Kamunun ortak olarak kullandigi anitsal yapilar’ diyebilecegimiz dini uretim ticaret ve su yapilari Kilis’in mimari dokusunu belirleyen yapi tiplerini teskil ediyor. • Kilis’te kitabeleri halen uzerinde olan uc tane Ermeni evi mevcut. Bu evler ve genel olarak sehrin sivil mimarisi hakkinda neler soyleyebilirsiniz? Kamuya ait anitsal yapilar ve evler sivil mimari kapsaminda ele alinabilir. Evleri konak tipi buyuk evler ve kucuk boyutlu evler olmak uzere iki baslik altinda inceledik. Uslup olarak ise iki grup olusturuyordu evlerin mimarisi: Kapali plan tipindeki evler (ki bunlar Osmanli’nin Batililasma surecinde oldugu Tanzimat Donemi’nde yayginlasmistir) ve avlulu evler. Ikinci uslupta yapilmis evlerde acik bir avlu etrafinda odalar yer alir. Ortada mutlaka bir avlu olur; sokaktan bir gecitle o avluya girilir avlunun etrafindaki mekanlarin her birine avludan ulasilir. Tanzimat doneminde yapilan evlerde bu uslup kismen terk edilmis kapali bir plan tipine gecilmistir. Bunlar daha cok Anadolu’nun Bati kesiminde rastladigimiz ortasinda sofa bulunan evlerdir. Orta sofanin etrafinda karniyarik plani dedigimiz tipte siralanmis mekânlar mevcuttur. Ermenilere ait olan uc evin birinin kitabesinde Tanri bizi korusun’ digerinde ise fiasi Kevork’ yaziyor. Evlerden biri 1910 digeri ise 1903 tarihli. Ucuncu evin kitabesi ise maalesef okunamiyor. • Kilis’in gecirdigi tarihsel donusumler mimariye ne sekilde yansiyor? Kilis cografi konumu itibariyle cesitli donemlerde cesitli kulturlere ev sahipligi yapmis sehrin mimarisi de buna paralel olarak birtakim donusumler gecirmistir. fiehir agirlikli olarak Osmanli doneminde gelismis. fiu an ayakta olan yapilardan ikisi Memluk doneminden onun disindakilerin tamami Osmanli doneminden kalmadir. Sivil mimariye damga vuran evler ise son doneme ozellikle 1800’lu yillara aittir. fiehirdeki en eski yapi Memluk doneminde 1388’de insa edilmis Ulucami’dir. Memluk doneminde kucuk bir kasaba olan Kilis’te Mercidabik Savasi’yla 1516’da Osmanlilar bolgeye girmeye baslayinca buyuk anitlar yapilmaya baslamistir. 1995’te Turkiye’nin 79. ili olarak ilan edilen bu kent Osmanli doneminde Halep’e bagli bir sancakti. O zamanlarin sancak statusu gunumuzdeki il statusune benziyordu. Antep Halep ve Antakya’nin ortasinda yer alan Kilis ticaret acisindan cok hareketli kulturel acidan da ustunlugu ve zenginlikleri olan bir sehirdi. Halep’ten ya da Bagdat’tan gelen Ipekyolu’nun Dogu Akdeniz’e ulastigi guzergâhta yer alan Kilis guneyde fiam’dan Halep’e; Halep’ten de daha kuzeye dogru Antep Maras gibi sehirlere baglaniyordu. Kilis’te Osmanli doneminde 37 cami 4 kilise 1 havra 8 medrese 24 tekke 3 kapali carsi ve 45 han vardi. Medreselerde mantik dersleri veriliyordu; Misir’la da baglantisi olan sehre pek cok bolgeden egitim almak icin geliyorlardi. Bu anlamda Kilis ekonomik olarak cok gelismis zengin ve hareketli bir sehirdi; Osmanli’nin parcalanmasiyla birlikte 1921 yilinda Ankara Anlasmasi’yla sinir cizildigi zaman butun bu ozelliklerini kaybetti. • Sehrin gecmisteki nufus yapisi hakkinda ne tur veriler mevcut? Osmanli Halep Salnameleri’nde Kilis’in 20 bin nufuslu bir sehir oldugu ve bunun dortte birinin Musluman olmayan nufustan yani Rumlar Yahudiler ve Ermenilerden olustugu belirtilir. fiehirde bir Katolik Ermeni kilisesi bir Ortodoks Rum kilisesi bir de Protestan Ermeni kilisesi varmis. Ancak bunlardan gunumuze pek bir sey kalmamis. Bugun sadece Protestan kilisesinin ruhban okulu oldugu varsayilan bir okul binasi ve Ortodoks kilisesine ait bir yapi kalintisi mevcut. Ancak su anda Kilis’te Ermeni nufusu yok. • Kilis’te dogdunuz sonra Istanbul’a geldiniz; sizi tekrar Kilise’e ceken ne oldu? Kilis’te dogup buyudum. 1980’de Guzel Sanatlar Akademisi’nde mimarlik egitimi almak uzere Istanbul’a geldim. Oralari ozluyordum. Mimarlik okuyunca oralarin farkli mimari ozellikler tasidigini dusunmeye basladim ve bunlarin irdelenmesi gerektigini dusundum. Boyle bir calisma yapmak benim hep hayalimdi. Istanbul’da yasamaya basladiktan sonra Kilis’e geri donme imkânimiz olmadi. Istanbul’da mumkun oldugunca ciddi calismalarin kiyisinda olmaya calistim. 1999 depremiyle Istanbul’u terk edince bu hayalimi gerceklestirmek icin baska bir sey beklememem gerektigini fark ettim. 2000 yilindan beri Kilis’te yasiyorum. Bu kentte o kadar eski yapi olmasina ragmen bir mimar yoktu. Yasadiklarimi gorduklerimi bildiklerimi hayata gecirmem gerekir dusuncesi benim cikis noktam oldu. Biz hep iyinin guzelin yeninin Bati’da oldugunu dusunuruz. Pek coklari gibi bende de Istanbul’dan baska hicbir yerde yasayamam” korkusu vardi. Ancak simdi bakinca geriye degil ileriye gittigimi goruyorum. Istanbul’da kalsam su anda herhalde bir gokdelende veya santiyede calisiyor olurdum. Hep daha iyi ve daha insanca bir cevrede yasamamizin yollarini aramanin mimar olarak benim sorumlulugum oldugunu dusunuyorum. Bu konuda calismalar yapildikca Ankara’nin dogusunda da ciddi bir kent kulturu oldugunun farkina varilacaktir. KILIS KAZASI: Antep Sancagi’nin ikinci kazasi olan Kilis’te 7966 Ermeni yasamaktaydi. Nufusun hemen hemen tumu Mezopotamya Ovasi’nda Halep yolu uzerindeki Kilis’in merkezine yerlesmisti. Kilikya limanlarini Ermenistan Irak ve Iran’a baglayan ulasim yollarinin kesistigi noktadaki Kilis 20.yy’in basinda son derece gelismis ve zengin bir kentti. Ermenilerin yoreye hangi tarihte geldigi tam olarak kanitlanamasa da I. fiah Abbas’in surgune gonderdigi (1604-1605) cok sayida Iranli Ermeninin 17. yy’in basinda Kilis’e yerlestigi bilinmektedir. Prens soyundan gelen Bedigler Halep Osmanli gumrugunun yonetiminden sorumluydular. 17. yy’in ikinci yarisinda Ermeni ozgurluk hareketinin basini ceken Bedros Bedik Kilis kokenliydi. Ermeniler bolgedeki en onemli meslek olan kalayciligin yani sira dokumacilik halicilik nakis isleri tarim ve yun ile pamuk ticaretiyle de ugrasiyorlardi.