Turkiye inkâr politikasini surdurse de 20. asrin ilk Holokost u olan Ermeni soykirimina dair her gun yeni kanit bulunuyor. Ermeni Soykirimi Muzesi Muduru Demoyan ise bu acinin kaydinin dusulmesi gerektigini soyluyor ve soyle devam ediyor: Turk hukumetinin inkâri atalarinin yaptiklarindan gurur duyduklarini gosteriyor Daha once hic yayimlanmamis fotograflar 20. asrin ilk soykiriminin dehsetini yansitiyor. 1915 te Erzurum dan cikip acik arazide yuruyen korkmus insanlar goruluyor; erkekler kadinlar ve cocuklar olum yuruyusunun basinda. Erzurum dan gonderilen Ermenilerin hicbirinin sag kalmadigini biliyoruz. Erkeklerin cogu vuruldu cocuklar (o fotograftakiler de dahil) acliktan veya hastaliktan oldu. Genc kadinlarin neredeyse hepsine tecavuz edildi yasli kadinlar dovulerek olduruldu hastalar ve bebekler yol kenarlarinda olume terk edildi. Bu nadir fotograflar cagimizin en korkunc olaylarindan birine taniklik ediyor. Kotu baski kalitesi (Ceken kisi Ermeni gocmenlerin hareketlerine intibak edememis bir digerinin tepesinde parmak izi var) sahici olduklarina kusku birakmiyor. O donemde Turk demiryolu sisteminin gelistirilmesi icin kredi saglayan Deutsche Bank in arsivlerinden gelen fotograflar bunlar. Bir digerinde (Bugune kadar sadece Almanya ve modern donem Ermenistan daki iki dergide yayimlandi) aralarinda cocuklarin da bulundugu onlarca perisan Ermeni yuk vagonlarina tika basa sokulmus. Turkler bu vagonlarin her birine 90 Ermeni koymus; Naziler de Yahudi Holokostu sirasinda insanlari Dogu Avrupa daki olum kamplarina gonderirken aynisini yapmisti. Erivan in hemen disindaki gri tastan insa edilmis Ermeni Soykirimi Muzesi nin muduru Hayk Demoyan bilgisayar ekranindaki fotograflara kederli bir sessizlikle bakiyor. Modern Turkiye tarihi dersleri veren bir akademisyen olan Demoyan Turk katliamindan geriye kalan ve ustune bir de 70 yil boyu Sovyetler Birligi nin parcasi olarak cok ceken Ermenistan daki en dinamik soykirim arastirmacilarindan biri. Evet bu fotograflari alabilirsiniz diyor ve devam ediyor: Hâlâ yeni fotograflar kesfediyoruz. Bunlari Almanlar cekmis ve 2. Dunya Savasi nda da yok olmamislar. Bugun muzemizin bir ortak bellek mekâni travmanin hatirlandigi bir mekân olmasini istiyoruz. Muzemiz Ermenilerin yani sira Turkler icin de. Bu Turklerin de tarihi. Nazi Almanyasi yla tuhaf paralellikler var Gecen asrin ilk Holokost unun (Winston Churchill Nazilerin alti milyon Yahudi yi oldurmesinden yillar once Ermeni soykirimi icin tam da bu kelimeyi kullanmisti) hikâyesi modern Turkiye gercekleri inkâr etse de iyi biliniyor. Kezâ Nazi Almanyasi nin Yahudileri katletmesiyle arasindaki paralellikler de. Turkiye nin Ermenilere yonelik teror furyasi Ermeni irkini yok etme cabasiydi. Turkler kamuoyu onunde Ermeni nufusu yeniden iskân etme gereginden dem vursa da (ayni Almanlarin sonradan Yahudiler hakkinda soyledigi gibi) Enver Pasa nin Ittihat ve Terakki Partisi nin niyetleri acikca ortadaydi. Sozgelimi 15 Eylul 1915 te icisleri bakani Talat Pasa Halep valisine kentteki on binlerce Ermeni ye yapmasi gerekenleri emreden su telgrafi gonderiyordu: Hukumetin... Turkiye de yasayan mevzu bahis insanlari tumuyle yok etmeye karar verdigi konusunda bilgilendirilmis bulunuyorsunuz... Onlemler ne kadar trajik olursa olsun varliklari ortadan kaldirilmalidir ve yasa cinsiyete bakilmamali vicdan muhasebelerine girisilmemelidir. Bu kelimeler Himmler in 1941 de SS katillerine soylediklerinin neredeyse aynisi. Onde gelen ve epey cesur bir Turk akademisyen olan Taner Akcam soykirimin gercekligini gostermek icin orijinal Osmanli Turk belgelerini kullandi. Bugun boyle yaptigi icin kendi hukumetinin siddetli saldirilari altinda olan Akcam Turk arsivlerinde sunu buldu: Turk subaylar bireysel olarak sik sik katliam emirlerine dair ikilemleri ni yazdilar; uslerine gonderdikleri ve tam da ayni zamana denk dusen telgraflarda yeniden iskân sirasinda Ermenilere yeterince koruma ve yiyecek saglanmasini istediler. Bu da Nazi Almanyasi yla tuhaf bir paralellik gosteriyor: Alman subaylar bir yandan yuz binlerce Yahudi yi gaz odalarina gonderirken bir yandan da Cenevre deki Kizilhac yetkililerini onlarin iyi korundugu ve beslendigi konusunda temin ediyorlardi. Osmanli Turkiyesi nin Ortadogu daki butun Hiristiyan soyunu imha girisimi Turk polisi askeri ve Kurt asiret uyelerinin estirdigi benzersiz bir dehset ruzgârinin da tarihi... Demoyan muzedeki burosunda bu muazzam acinin kaydinin dusulmesi gereginden soz ediyor: Hayatta kalan herkesin yazilarinda gorebilirsiniz bu aciyi. Diyasporadan dedeleri ve nineleri soykirimda olmus ziyaretciler geldiginde calisanlarimiz onlarla birlikte duygulaniyor. Bu insanlarin sergiyi gezerken son derece uzuldugune gozyaslarina bogulduguna ve bazilarinin neredeyse aklini yitirecek hale geldigine tanik oluyorlar. Bu bizim icin cok zor bir durum. Mevcut Turk hukumetinin soykirimi inkâr eden tutumu atalarinin yaptigindan gurur duyduklarini gosteriyor. Osmanlilarin yaptiklarindan memnun olduklarini soyluyorlar. Ancak bugun dunyanin dort kosesindeki bircok yerin Erivan in bile calismamizi surdurmemizi saglayacak arsiv malzemeleri acisindan altin madeni gibi oldugunu goruyoruz. Her gun yeni fotograf veya belgeler ortaya cikariyoruz. Demoyan in verdigi fotograflar 1915 te Deutsche Bank calisanlarinca cekilmis ve Turklerin Ermeni nufusunu katlettigi iddialarinin kaniti olarak Berlin deki merkez buroya gonderilmis. Halen Deutsche Bank Tarih Enstitusu nun Dogu Bolumu nde bulunabilirler. Harput taki bir Alman muhendisin gonderdigi en onemli fotograflardan birindeyse Ermeni erkekler Turk askerleri tarafindan infaza goturuluyor. Banka gorevlileri Osmanli Turklerinin Ermenileri olume parasini Almanya nin verdigi trenlerle goturmesinden dolayi afallamisti. Yeni demiryolu aginin soykirim icin degil askeri amaclarla kullanilacagini dusunuyorlardi. Osmanli ordusunu yeniden yapilandirmalari icin Turkiye ye gonderilen Alman askerleri de soykirima taniklik etti. Ozellikle cesur bir tegmenin Armin Wenger in cektigi fotograflar bugun en onemli kanitlar niteliginde. Soykirimi ugursuz amaclarla izleyen Alman subaylar da vardi. Ermeni akademisyen Vakhan Dadriyan 26 yil sonra bu subaylardan bazilarinin Alman isgali altindaki Rusya da Yahudilerin toplu katliamini gerceklestirdigini ortaya cikardi. Stalin in Tasnak yasagi bazi belgeleri yok etti Bilgisayarlar Erivan muzesi gibi arastirma kurumlarinda donusum yaratmis. Kit kaynaklarla arastirma yapan kurumlarin yerini bugun Demoyan in kisa sure sonra akademik dergilerde yayimlayacagi turden zengin belgeleri iceren kurumlar almis. 1915 te Ermenistan da bulunan bazi Alman subaylarin ulkelerine donduklerinde kisisel koleksiyonlar icin soykirim fotograflarini sattigina dair bilgiler aldik... St. Petersburg dan biri 1940 tan kalma el yazisi hatiralar okudugunu ve yazarin 1915 ve 1916 da Van ve Maras taki Ermeni cesetlerinin fotograflarindan soz ettigini anlatti bize. Rus Carlik birlikleri Van a yurudu ve kisa sureligine de olsa kentin zor durumdaki Ermeni nufusunu kurtardi. Ardindan Ruslar cekildi ve cekilmeden once belli ki bazilari olen Ermenilerin fotograflarini da cekti. Katliamlarin unutulmasinda Stalin in de katkisi var. Osmanli Imparatorlugu ndaki Ermeni siyasetinin onde gelen partisi Tasnak Sovyetler tarafindan yasaklandi. 1930 larda herkes soykirima dair el yazisi hatiralari fotograflari tapu belgelerini yok etti; yoksa Sovyet gizli polisi tarafindan Tasnak la baglantili sayilmaktan korkuyorlardi diyor Demoyan ve bu paha bicilmez kayip karsisinda basini salliyor. Simdi Fransa da yeni materyaller ve donemin insani yardim gorevlilerinin cektigi yeni fotograflar buluyoruz. 1915 te cekilmis iki veya uc belgesel oldugunu biliyoruz. Biri Turklerin Ermenilerle nasil basa ciktigini soykirima taraftar sekilde gostermek icin bir Kurt liderince cekilmis. 1915 te Mus surgunu sirasinda kentte gorev yapan Norvec misyonerliginden kalma buyuk miktarda yeni materyal de var. Soykirimdan hemen sonra yazilip yayimlanan fakat zaman icinde kaybolan veya unutulan hatiralarin ve kitaplarin da arsivlenmesi gerek. Sozgelimi 1929 da Boston da yayimlandiginda cok sinirli dagitilan bir kitap var. Canakkale den Filistin e adli bu kitap Yuzbasi Sarkis Torosyan in imzasini tasiyor. Yazar Turk ordusunda gorev yapan ve Canakkale de kahramanca carpisip yaralandigi icin madalya alan bir subay. Iyilestikten sonra Muttefikler le savasmak icin Filistin e dogru yola cikiyor fakat Suriye nin kuzey collerinde olmekte olan binlerce Ermeni multeci gorunce dehsete dusuyor. O buyuk acinin yer aldigi paragraflarda Torosyan kiz kardesini pacavralar icinde buldugunu ve nisanlisi Cemile nin nasil kollarinda oldugunu anlatiyor. Cemile yi kaldirdim gozlerindeki aci ve korku giderek silindi ta ki tekrar yildizlar gibi bir dogu gecesinin yildizlari gibi parlayana dek. Ve sonra oldu bir dusun bitmesi gibi. Torosyan saf degistiriyor Araplarla birlikte savasiyor hatta Arabistanli Lawrence la da tanisiyor; onun kendisini hic etkilemedigini anlatiyor... Torosyan Araplarla giristigi savastan da hayal kirikligiyla ayriliyor ve Ermeni bir subay sifatiyla Fransiz isgal ordusuyla birlikte tekrar Osmanli Turkiyesi ne giriyor. Fakat Kemalist gerillalar Fransiz ordusuna saldiriyor ve Fransizlar guvenli gecis karsiliginda muhimmatlarini teslim ederek kentten ayriliyor. Bunun ardindan Torosyan Amerika daki akrabalarinin yanina gidiyor. Muzede Turklere dair kliseleri degistirdim Bugun Erivan da diyaspora Ermenilerinin neden Ermenistan vatandaslarindan daha cok soykirima merakli gorundugune dair bir tartisma suruyor. Gercekten de Ermenistan Disisleri Bakani Vartan Oskanyan la gorustugumuzde bana gunler haftalar hatta aylar boyu soykirimin aklina hic gelmedigini anlatmisti. Ermeni bir arkadasimdan buna dair duydugum guclu bir sav 70 yillik Stalinizm ve soykirima yonelik resmi Sovyet sessizliginin Dogu Ermenistan daki tarihsel bellegi sildigi yonundeydi. Bir baska savsa Bati Ermenistan indakilerin (bugun Turkiye) ailelerini topraklarini kaybettigini ve hâlâ kabul hatta tazminat bekledikleri ancak dogu Ermenilerinin topraklarini kaybetmedikleri yonunde. Demoyan tum bunlara karsi cikiyor. Bana kalirsa temel sorun diyasporadaki bircoklarinin devletimizi tanimak istememesi. Turkiye ve Azerbaycan tarafindan kusatilmis durumdayiz ve guvenligimizi hesaba katmak zorundayiz; fakat bu bellege zarar verecek boyutta olmamali. Bu noktada durust olmaliyiz. Bu muzede bazi seyleri degistirdim. Kani sicak insanlara dair dogru olmayan seyler yorumlar Turklere dair butun o eski kliseler vardi. Diyaspora hatiralarimizin sahibi olmak istiyor fakat Ermenistan devletinin vatandaslarinin yuzde 60 i da sonradan gelip yerlesenler . Yani diyasporadan geliyorlar kokenleri Bati ya dayaniyor. Kaldi ki Turk guclerinin 1915 soykirimindan sonra Ermenistan in bazi bolgelerine girdigini Baku ye giderken Erivan uzerinden gectigini hatirlayin Sovyet belgelerine gore o sirada Ermenistan in bu parcasinda da 200 bin Ermeni oldu. Bunlardan 180 bini 1918-1920 arasinda oldu. Karabag savasina deginmek sart mi? Fakat Erivan muzesinin otesinde hissettigim bazi siyasi sorunlar var - uluslararasi oldugu kadar ulusal sorunlar bunlar. Bircok Ermeni soydaslarinin soykirim doneminde sahsi intikam katliamlari isledigini (sozgelimi Van da) kabul ederken Ermenilerin sirtinda daha yakin doneme ait bir itham da var. 1990 larin basinda Ermenistan in dogusundaki daglik Karabag bolgesinde yasanan siddetli catismalarda Ermeniler Turk Azeri koylulerini katletti. Ancak muzenin yanindaki devasa soykirim anitina gittigimde Karabag savasinin bes kahramani nin mezarlarini goruyorum. Bu kisiler gercekten de kahramanlik gostermis olabilir ama o korkunc savasa katilanlari 1915 in mahremiyeti ve gercegiyle baglantilandirmanin âlemi ne? Ermenistan in en buyuk acisininin tarihine zarar vermiyorlar mi? Yoksa onlarin 1915 in intikamini Karabag da aldiklari mi soylenmeye calisiliyor? Bu tipki Israil in 1948 deki Irgun savascilarinin (ki onlar da Deyr Yasin ve diger Arap koylerinde Filistinlileri katletmisti) mezarlarinin Kudus yakinindaki Holokost anitinin disina yerlestirilmesine benziyor. Ermeni yetkililerin aktardigi gerekceyse Karabag savasi mezarliklarinin savas sonrasindaki cok duygusal bir donemde kurulmasi... Velhasil Ermeni soykirimina dair gercekler arsivcilerin calismalariyla aciga cikacak. Ermenistan da soykirimin Batili taniklarinin anlatimini iceren cok onemli kitaplari satin alabiliyorsunuz. Birisi Ermeni arkadaslarinin Harput tan surulmesine taniklik eden Amerikali misyoner Tacy Atkinson. Gunlugune 16 Temmuz 1915 te su notlari dusmus: Mezra ya ruh hali cok kotu durumda bir cocuk geldi. Anladigim kadariyla buralarda bir koyden surulen kadin ve cocuklarla birlikteydi... Cocuk Bakir Maden in bu kesiminden giden tum erkek ve kadinlarin vadide olduruldugunu ve onde gelen erkeklerin basinin kesildigini anlatti... O kacip buraya gelmisti. Annesi de soyulmus dovulmus ve vurulmustu... Vadinin cok kotu koktugunu ve oradan gecmenin cok zor oldugunu soyledi... Turk yetkililerin gunlugunu bulabilecegi korkusuyla Atkinson bazi olaylari cikarmisti. 1924 te gunlugu en sonunda muhurlu bir kutunun icinde ABD ye gonderildiginde misyoner arkadaslariyla Harput a yaptigi bir seyahati su kelimelerle anlatti: Bu seyahatin hikâyesini yazmaya cesaretim yok. Arkadaslarim 10 bine yakin ceset gorduler.