Ermenilerin Kudus te her gun yasadiklari surekli bir otekilik hali. Kafamin icinde surekli ayni cumle donuyor: Israil de Yahudi degilsen bir hicsin. Ermeniler bin 700 yildir yasadiklari Kudus te bugun istenmeyen misafir durumundalar. Hic gormeyenlerin hasretle andigi sehir Kudus. Bir dusun burada baris oldugunu akin akin gelirler butun dunyadan gelenler yutar bu sehri. Bu kadar kucuk bir topraga baris buyuk gelir. Umudun Portresi Ermeniler (Portraet Einer Hoffnung Die Armenier) adli kitaptaki portresinde boyle soyluyor Kevork Hintlian. Her bir metrekaresi altin degerinde ve bunun icin her bir metrekaresi sorun olan bu sehrin yerlisi arastirmacisi dusuneni yazani Hintlian. Jebus El Quds Yerushalaim Aemia Salem ve daha 70 farkli isimi olan Kudus etrafindaki ruhani aura insanlarin bas edemeyecegi kadar agir. Hayranlarina kucuk gelecek bu sehir bir yaziya sigmayacak kadar buyuk karmasik ve bir o kadar da carpici. Cekingen sakinan adimlarla yuruyorum Kudus yazisi icinde sehrin agirligi ustumde. Osmanli da Kudus Bugun paylasilamayan tarihi sehri belirleyen etrafindaki surlar Osmanli doneminde Sultan Suleyman tarafindan yaptirilmis. Bu surlarin icinde bugun dort mahallede Ermeniler Yahudiler Muslumanlar ve diger Hiristiyanlar yasamakta. Osmanli Imparatorlugu nun Kudus e hukmettigi donem 400 yil suren goreli bir sukunet getirmis. 1852 de Abdul Mecid in fermani surlar icinde cemaatlerin yasamlarini ayrintili bir sekilde duzenleyerek sorunlara kati bir cozum getirmeyi amaclamis. Ve bu fermanin daha sonra uluslararasi anlasmalarda da kabul edildigine bakilirsa oldukca da etkili olmus. Hatta 1967 yilinda Israil Kudus u isgal ettiginde fermanin bazi kurallarini degistirmemis. Britanya Israil Urdun: Donum noktalari 1917 Aralik inda sehrin anahtarlari Osmanli Imparatorlugu ndan alinip Britanyalilara teslim edilir. Bu tarihten sonra Israil devletinin kurulacagi 1948 yilina dek geri sayim baslar ve 1948 de Filistin in topraklari bolunerek bir bolumu Israil devleti diger bolumu ise Urdun Kralligi olur. O tarihte Israil in Urdun le siniri Kudus sehrinin surlarinin disindan baslar. Fakat bu durum uzun surmez. 1967 yilinda Alti Gun Savasi yla Misir a ait Sina Yarimadasi ve Gazze Seridi Suriye ye ait Golan Tepeleri ve Urdun topragi olan Dogu Kudus Israil tarafindan isgal edilir. Bu defa tarihi sehrin sinirlari kurallari kosullari olabildigine muglaktir. Ve bu muglaklik icindedir ki her sey her an degisebilir her degisim potansiyel bir tehlikeyi de icinde barindirir hale gelir. Urdun topraklari olan sehrin dogu kismi Dogu Kudus sehrin 1967 oncesi Israil de olan kismi ise Bati Kudus. Ancak isgal sonrasi Dogu Kudus te yasayanlarin statulerinin degismemis olmasi Dogu Kudus un buyuk pazarliklar merkezi olmasi baris surecinin vazgecilmez ve uzerinde uzlasilamaz topraklari olmasi hem de icinde yasayanlarinin ve de sehrin kendisinin idari islerinin Israil tarafindan surekli zorlastirilmasi bugun Bati ve Dogu Kudus te farkli hayatlar yasanmasinin sebeplerinden bazilari. Bugun Kudus oncelikle Israil ve Filistin arasinda Bati Seria ile Israil topraklari arasinda sorun yumagina donusmus yeryuzu hazinelerinin tamamina bedel bir dikenli bolge adeta. Kudus te Ermeniler Kudus te Ermenilerin varligi tarihi Ermenistan in 301 yilinda Hiristiyanligi kabul etmesiyle dorduncu yuzyildan itibaren gelisir. Bu tarihten cok once de sehre cesitli akinlarla gelen Ermeniler vardir. Arap ve Ermeni kaynaklari Halife Omer zamaninda I. Apraham in Patrik yetkileriyle donatildigini ve boylelikle 7. yuzyilda Kudus te ilk Ermeni Patriginin gorev basina geldigini gosteriyor. Ermeniler Haclilar Donemi nde (1099-1187) diger cemaatlere oranla daha sansli olmuslar; Haclilara kiz alip vermeler donemin politikasini belirleyen etkenlerden olmus. Tabii bu maddi durumlarinin iyilesmesini de saglamis. Boylelikle Ermeniler tarihi sehrin cetrefilli kaderinin ayrilmaz bir parcasi olageldiler. 1948 de sehri kuzey-guney istikametinde ikiye bolen Yesil Hat Ermenileri iki bolge arasinda birakti. Bircok Ermeni tarihi sehir disindaki evini kaybetti ve dunyanin dort bir yanina goc etmek zorunda kaldi. Yerinden edilme ve goc Ermeni tarihinin son yuzyilina damgasini vurmus kavramlar. 1915 deki Tehcir den hayatta kalanlar Kudus un surlari icindeki Ermeni Mahallesi nde Surp Hagop Ermeni Manastiri na siginirlar. Boylece Manastir in nufusu birdenbire artar. 1948 ve sonrasinda Ermeni mahallesi siklikla Araplar ve Yahudiler arasindaki catismalarin arasinda kalir. Havan toplari duser binalarin uzerine. Ermeni Mahallesi tarihi sehrin dortte birini olusturuyor. Cografi olarak tarihi sehrin yuzde 16 si nufus olarak da bugun sadece yuzde 3 une karsilik geliyor. 1967 sonrasinda Israil in pasaport vermedigi Ermeniler Urdunlu-Hiristiyan-Filistinlilerdir. Iki tarafa da oteki: Ermeniler Isgal sonrasinda Israil burada oturan Ermenilere kimlik karti vermis ancak tum vatandaslik haklari saglamamis pasaport vermemis. Ote yandan Filistinliler de bu bolgede yasayanlarin yuzde yuz Israil vatandasi olmalarina sicak bakmiyor. Cunku isgal altindaki tarihi kentte Filistinli nufusun korunmasini istiyor. Boylelikle Ermeniler yine tarafi olmadiklari bir savasin ceremesini cekiyor. Bolgede yasayan Ermeniler yurtdisina cikmak istediklerinde tarihi kentte yasayan Urdunluler olduklarini belgeleyen kagitlari gostermek zorundalar. Bu kagitlari goren Israilli yetkililer Ermenileri saatlerce sorgulamaktan geri durmuyorlar. Hayatlarini kolaylastirmak adina Israil pasaportuna sahip olmak isteyen Ermenilerden bazilari Israil yonetimi tarafindan adeta rehin tutulmus oturma belgesini pasaport almak icin teslim eden bir Ermeni sekiz yil boyunca pasaport alamamis. Halen Urdun pasaportuna sahip Ermenilerin yurtdisinda basina bir sey gelmesi durumu ise korkulu ruyalari. Urdun ile Israil iliskileri son on yillik donemde gayet iyi. Ermeniler Israil in ortasinda ama Israilli degil Urdun pasaportlari var ama Urdun onlar icin ne yapabilir? Isin sosyal boyutu ise baska bir fenomen. Ermeniler Yahudiler icin Arap Araplar icin Hiristiyan oteki. Israil in tarihi kenti Yahudilestirme plani cercevesinde Ermenilerin azalan nufusu Israil yonetiminin elini guclendiriyor. Bugun Kudus te 2 bin civarinda Ermeni yasiyor. Manastirin sahip oldugu nufus ise cok daha az. Bu kadar az nufusla bu kadar buyuk bir yer kaplayan Ermeniler Israil yonetimiyle siklikla sorunlar yasiyor. Bunun da ana nedeni Israil in tarihi kenti Yahudilestirme cabalari. Bu cabanin sonucu olarak gectigimiz aylarda Kudus teki Rum Patrigi nin Israillilere sattigi binalarin yarattigi gerginlik hala akillarda. Sorunun bir diger boyutu ise gunluk hayat. Yahudi Mahallesi ne ya da Aglama Duvari na gitmek isteyen Yahudiler Arap Mahallesi nden gecmemek icin Ermeni Mahallesi ni kullaniyor. Cunku Ermeni Mahallesi ile Yahudi Mahallesi sirt sirta. Bu da Ortodoks Yahudilerle Hiristiyanlar arasinda gunluk bazda tansiyon olusmasina neden oluyor. Hac gorunce tukurme Ermeni dukkanlarini isaret ederek onlardan alisveris yapilmamasini salik verme gibi asagilamalar Kudus teki Ermenilerin gunluk hayatinin bir parcasi haline gelmis. Surp Tarkmancatz Okulu Ermeni Manastiri binalar kompleksi icinde yer alan Surp Tarkmancatz Ermeni Okulu nun konumu da bir baska sorun. 1929 de acilan okulun en onemli sorunu giderek azalan nufus. Okulda Ermenice Arapca Ibranice ve Ingilizceyle ogrenim goruyor ogrenciler. Yani Surp Tarkmancatz mezunlari dort ayri alfabeyle yazip okuyabilen ogrenciler oluyorlar. Fakat bu Israil yonetimini pek ilgilendirmiyor. Cunku Israil yonetimi bu okulu kendi standardina uygun bulmadigi icin okulun mezunlari dogrudan Israil universitelerine gidemiyorlar. Diplomalarinin taninmasi icin bir sene baska dallarda ogrenim gorerek oncelikle diplomalarini taninir hale getirmeleri gerekiyor. Armine ve Hagop bugun Kudus te Ermeni seramiklerini elde yapan tek dukkanin sahipleri. Armine ayni zamanda okulda Arapca ogretmeni. Onlarin cocuklari da ayni sorunlarla karsi karsiya. Biz burada varolmak icin kendimizi kurban ettik. Simdi cocuklarimiz da ayni durumda diyor Armine. Agirlik cokuyor ustume. Ermenilerin Kudus te her gun yasadiklari surekli bir otekilik hali. Kafamin icinde surekli ayni cumle donuyor: Israil de Yahudi degilsen bir hicsin. Hem Yahudilerden hem de Yahudi olmayanlardan duydugum bu cumle Ermenilerin yasadiklari sorunlari sadece anlamayi kolaylastiriyor fakat orada yasamanin kendisi agir bir umutsuzluk kokusuyla insanin genzini fena halde yakiyor. 12. yuzyilda Kudus un yerlisi olduklari icin kendilerinden vergi dahi alinmayan Ermeniler 1700 yildir yasadiklari Kudus te bugun istenmeyen misafir durumundalar