Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցի

Արծիւեան հիմնադիրը չէ Հայ Կաթողիկէութեան: Իր ժամանակ ուիրմէ առաջ՝ արդէն քիչ մը ամէն տեղ հայ կաթողիկէ կեդրոններգոյութիւն ունէին:

1- Օսմանեան Կայսրութիւնը եւ Քրիստոնեաները
«Թիւրքերը, Պետականութեան մասին իրենց աստուածաբանական ըմբռնումներունպատճառով, իրենց ոչ-իսլամ հպատակները կը դասէին անոնց եկեղեցականպատկանելիութեան համաձայն, եւ ոչ թէ անոնց ազգութեան: Այսպէս, «Րում միլլէթ»ը (Յոյնազգը), կ՛ընդգրկէր յունական ծէսին պատկանող բոլոր քրիստոնեաները՝ Պուլկարացիները, Սերպերը, Ռումանացիները, ուղղափառ Ալպանացիները, նոյնիսկ Սուրիոյ արաբ մելքիտները, ինչպէս նաեւ իսկական յոյն Հելլենները:

Պոլսոյ յոյն տիեզերական Պատրիարքը, որ ըստ եկեղեցական կանոններու, միայն իրՊատրիարքութեան սահմաններուն, այսինքն՝ Թրակիոյ եւ Անատոլիայի վրայ իրաւասութիւնունէր, դարձաւ քաղաքական պետը բոլոր յունածէս քրիստոնեաներուն, որոնք այսպէսկազմեցին «Հռոմայեցիներուն ազգը» (Ռում միլլէթի):

Ժամանակ մը ետք, միեւնոյն ձեւով, Պոլսոյ մէջ ստեղծուեցաւ Հայ Պատրիարքութիւն մը, (1461-իշուրջ), որուն գահակալը իր ազգակիցներուն վրայ ստացաւ նոյն իրաւասութիւնները, զորս յոյնՊատրիարքը կը վայելէր իրեններուն վրայ» (Colonel Lamouche, Histoire de la Turquie):

Հետեւաբար, պետական այս օրինագծով, թրքահպատակ Հայերը, ըլլա՛ն առաքելական, կաթողիկէ թէ աւետարանական,ենթակայ էին մէկ եկեղեցական իշխանութեան. Պոլսոյ ՀայԱռաքելական Պատրիարքին, որ հակառակ ազգային-եկեղեցական կանոններուն, ՍսոյԿաթողիկոսէն ալ բարձր հեղինակութիւն ունէր Բ. Դրան մօտ, օսմանեան Հայութեան միակպետական ներկայացուցիչը ըլլալուն: «Քրիստոնեաները իրենք զիրենք կը կառավարէինիրենց համայնքին չափանիշներով. կը պահպանէին իրենց աւանդութիւններն ու իրենց լեզուն, իրենց Առաջնորդին ու աշխարհական խորհրդատուներու ղեկավարութեամբ: Թրքականվարչաձեւին մէջ, անհատը Պետութեան անդամ ըլլալէ առաջ, իր համայնքին անդամ էր: Պետութիւնը վերեւի կառոյցն էր: Քրիստոնեայ համայնքները կրնային իրենց անդամներէնտուրքեր գանձել իրենց եկեղեցական եւ մշակոյթային պահանջներուն համար, դպրոցներ ուբարեսիրական հաստատութիւններ ունենալ: Ամուսնութիւնները, ապահարզանը ուժառանգական խնդիրները եկեղեցական ատեաններու յանձնուած էին» (J. Boulos, les peuples et les Civilisations du Proche Orient, vol. V.) Հետեւաբար, Օսմանեան Տէրութեան բոլոր հայկաթողիկէները կրօնապէս ու քաղաքականապէս հպատակ էին Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքին: Անոնց արգիլուած էր ուրոյն պետ ունենալ, ուրոյն եկեղեցի, կղեր կամ աղօթավայր ունենալ: Այսօսմանեան իրավիճակին զօրութեամբ, Հայ Կաթողիկէները յաճախելու էին ՊոլսոյՊատրիարքին եկեղեցիները, հոն մկրտուելու, պսակուելու եւ թաղուելու էին, անոր դատականատեանին դիմելու էին: Oսմանեան կայսրութեան մէջ կային նաեւ եւրոպացի կամ լատինկաթողիկէներ, որոնք Պոլսոյ գրաւումէն առաջ, հոն էին…: Անոնք շնորհիւ Capitulations-ի (1535) եւՊոլիս բնակող եւրոպական դեսպաններու ներկայութեան, կրօնական ազատութիւն կըվայելէին, ունէին իրենց եկեղեցիները, կղերն ու Արքեպիսկոպոս մը: Ուստի երկու տեսակկաթողիկէներ կ՛ապրէին Օսմանեան Կայսրութեան մէջ. անոնք որ կաթողիկէ ըլլալնուն համարկրնային հալածուիլ, բանտարկուիլ ու աքսորուիլ (որոնցմէ էին Հայ Կաթողիկէները), եւ անոնքոր կրնային անպատիժ ու քիչ մը ցուցադրաբար իրենց կաթողիկէութիւնը ապրիլ:

2- Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին «Միաբանո՞ղ Եկեղեցի» է
Արծիւեան հիմնադիրը չէ Հայ Կաթողիկէութեան: Իր ժամանակ ու իրմէ առաջ՝ արդէն քիչ մըամէն տեղ հայ կաթողիկէ կեդրոններ գոյութիւն ունէին:

Կարապետ Եպս. Ամատունի, իր “L’Eglise Arménienne et la Catholicité“, (1978, Venise, Imp. T.L.A.) աշխատասիրութեան մէջ, կ՛եզրակացնէր ուրիշ հեղինակներու հետ. «Մեր օրերուն ՀայԿաթողիկէ Եկեղեցին, որպէս ժառանգորդը այն Եկեղեցիին զոր Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչկանգնեց եւ զոր պահպանեցին Ս. Սահակ, Ս. Մեսրոպ Մաշտոց եւ անոնց հաւատարիմհետեւորդ Հայրապետները, չի կրնար դասուիլ այն կաթողիկէ եկեղեցիներուն շարքին, որոնքԱրեւելքի մէջ ծնունդ առին ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերուն՝ Բիւզանդական շրջագիծին մէջ եւորոնք Միաբանող կը կոչուին»:

Բոլոր Հայրապետները, որոնց անունը յիշուած է այս կայքին մէջ, կազմեցին այն կաթողիկէառէջը, սկիզբէն մինչեւ ԺԸ դար: Աբրահամ Արծիւեանի, 1742-ին, Հալէպի մէջ Հայ Կաթողիկէուրոյն Նուիրապետութիւն մը նախաձեռնելու այդ շղթային շարունակութիւնն է:

Այս տուեալներուն լոյսին տակ, Հայ Կաթողիկէները «միաբանող» կոչելը՝ Պատմութիւնըխեղաթիւրել պիտի նշանակէր ( Կարապետ Եպս. Ամատունի)…:

3- Հայ Կաթողիկէութիւնը Արծիւեանէն առաջ
Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութիւնը վերահաստատող Աբրահամ Արծիւեանէն առաջ, Պոլսոյ, Մարտինի, Հալէպի, Տիարպեքիրի, Լեհաստանի, Թրանսիլվանիոյ, Իտալիոյ մէջ հաստատուածհայ կաթողիկէ հասարակութիւն կար, մերթ սակաւաթիւ, մերթ ստուարաթիւ, ենթակայզանազան ու զարմանազան հայ թէ ոչ-հայ Առաջնորդներու: Հօտ մը առանց Հայ ԿաթողիկէՆուիրապետութեան:

Պէ՞տք էր այդպէս շարունակել:

Կարգ մը հայ եւ լատին եկեղեցականներ, համարելով որ Հայոց Եկեղեցին արդէն կըպատկանէր Տիեզերական Եկեղեցիին ու միայն տգիտութենէ կամ անգիտութենէ մղուած՝Ֆիզիքապէս բաժնուած էր անկէ, կը նախընտրէին չխզուիլ Հայոց Եկեղեցիէն, այլ զայն ներսէններգրաւել լուսաբանութեան ուժով: Այս տեսակէտը նկատի չէր առներ, թէ Հայոց Եկեղեցին, ի՛նք, ի՞նչ կը մտածէր այս հարցին շուրջ:


Ուրիշ եկեղեցականներ, մանաւանդ Պոլսոյ Ֆրանսացի դեսպաններուն նախաձեռնութեամբ, համամիտ էին երկխօսութեան ճամբով՝ լեզու գտնելու Պոլսոյ Հայ Պատրիարքութեան հետ: 1701-էն սկսուած ու մինչեւ 1830 շարունակուած բանակցութիւնները մնացին ապարդիւն, մերթայս կողմին, մերթ միւս կողմին յարուցած դժուարութիւններուն պատճառով:

Հիմնահարցը հետեւեալն էր. արդեօք Հայոց Եկեղեցին Տիեզերականէն բաժնուա՞ծ թէ անորմիացած նկատուելու էր: Այս հարցումին տրուած դրական կամ ժխտական պատասխանինհամաձայն, հայ կաթողիկէներուն թոյլ կը տրուէր կամ կը մերժուէր զայն յաճախել: Հայկաթողիկէութիւնը, մանաւանդ Պոլսոյ մէջ, երկու հոսանքի բաժնուած էր: Դրականպատասխանին կողմնակիցները հանգիստ կը յաճախէին ազգային եկեղեցիները:

Իսկ ժխտական պատասխանին կողմնակիցներուն համար՝ երկընտրանքը խղճի ծանր հարցկը դառնար, որ ի վերջոյ կրօնական ազատութեան պահանջ ու խղճի կաշկանդումի դէմբողոքի ձեւ առնելով, հայ կաթողիկէ զանգուածները մղեց ուրոյն Համայնք մը դառնալուորոշումին:

Անկախացումի առաջին փորձը կատարուեցաւ Մայրաքաղաքին մէջ, 1714-ին, Սուլթանին ուՀայ Պատրիարքին աչքերուն տակ ու վերջ գտաւ մասնակցողներուն աքսորով, բանտարկութեամբ կամ փախուստով:

Բանտարկեալներուն մէջ էին Մելքոն Եպս. Թազպազեան, որ պատրիարք ընտրուած էր, եւՀալէպի Եպիսկոպոս Աբրահամ Արծիւեան, որոնք թիարանի դատապարտուեցան:

4- Արծիւեանի անկարելի գրաւը
Անկախացումի երկրորդ փորձը կատարուեցաւ Հալէպի մէջ, կեդրոնէն հեռու, 1740-ին, եւԱբրահամ Արծիւեան ընտրուեցաւ Հայ Կաթողիկէ Պատրիարք: Բենեդիկտոս ԺԴ. Պապըվաւերացուց Արծիւեանի ընտրութիւնը եւ անոր Աթոռին յանձնեց աշխարհով ցրուած ՀայԿաթողիկէութիւնը իր հովանիին տակ համախմբելու առաքելութիւնը:

Ծրագիրը պայծառ էր, բայց իրագործումը երկարաշունչ: Արդարեւ, Հայ Կաթողիկէներըկ՛ապրէին տարբեր ազգերու եւ պետութիւններու, տարբեր կրօններու ու մշակոյթի, տարբերանցեալի պատկանող եւ իրարու դէմ թշնամի տարբեր երկիրներու մէջ, որոնցիշխանաւորները կասկածով կը նայէին դուրսէն եկող նոյնիսկ եկեղեցական միջամտութեան: Ուստի պէտք էր ձեռնարկել Օսմանեան կայսրութենէն, ուր կային հողային, քաղաքական ուվարչական միաձեւութիւն:

Ծրագիրը իր մեծղիութեան պատճառով, երկու գլխաւոր արգելքներու բախեցաւ. առաջինը Բ. Դուռը չճանչցաւ Հռոմի կողմէ ստեղծուած այն նոր «միլլէթ»ը, որ կը խախտէր օսմանեանօրէնսդրութիւնը: Արծիւեան պետական ոճրային հետապնդումի տակ դրուեցաւ: Պոլսոյճամբաները իր առջեւ փակ գտնելով, ան իր Պատրիարքական Աթոռը հաստատեց Լիբանան, որ թէեւ օսմանեան իշխանութեան ենթակայ, սակայն քաղաքականօրէն աւելի մօտ էրԵգիպտոսի ըմբոստ Փաշաներուն քան Պոլսոյ:

Արծիւեան բախեցաւ երկրորդ արգելքի մը, որ իրմէ առաջ գոյութիւն ունեցող հայ եւ լատինկաթողիկէ Առաջնորդներուն ընդդիմութիւնն էր: Անոնց համար դժուար եղաւ այս նորեկիշխանութեան ենթարկուիլ:

Հուսկ, Հռոմ եւս, ներկայ հանգրուանի դժուարութիւններուն դիմաց, նախընտրելի գտաւՕսմանեան տէրութեան հայ կաթողիկէները, փոխանակ մէկ պետի իշխանութեան տակ դնելու, ինչ որ տակաւին ժամանակ կ՛ուզէր կազմակերպուելու, զանոնք յանձնել երկու կեդրոններուիրաւասութեան, ընդօրինակելով Հայ Եկեղեցիին գործադրած սահմանային բաժանումները:

Ուստի, Սսոյ Կաթողիկոսութեան համապատասխանող թեմերը յանձնեց ԱրծիւեանՊատրիարքութեան, իսկ Պոլսոյ Պատրիարքութեան համապատասխանող թեմերը՝ նախյանձնեց Լատին Արքեպիսկոպոսին, ապա Հայ Կաթողիկէ Արքեպիսկոպոսութեան, երբ անհիմնուեցաւ ապագային: Այսպէս, Օսմանեան կայսրութեան հպատակ հայ կաթողիկէներըունեցան երկու կեդրոն, Պոլիս ու Զմմառը, որոնք ի վերջոյ իրարու միացան 1966-ին:

5- Լատին Եկեղեցին Արեւելքի Մէջ
Եւրոպական յաղթական զօրքերուն հետքերով, լատին միսիոնարներու փաղանգը մուտքգործեց Արեւելք: Անոնք դէմ առ դէմ գտնուեցան Արեւելեան Եկեղեցիին բազմազգիժողովուրդներուն ու այլազան ծէսերուն: Այս միսիոնարներուն ոմանց մօտ՝ քարոզելու եռանդըյաճախ աւելի մեծ էր քան անոնց ունեցած ծանօթութիւնը՝ այդ պատմական Եկեղեցիներունմասին: Այս պատճառով, արեւելեան ծէսերը յարգելու ու պահպանելու Հռոմէն տրուածհրահանգները՝ միշտ չէ որ յարգուեցան միսիոնարներու կողմէ: Ներկայ միութենականհոգեբանութենէն շատ հեռու էին տակաւին:

Սակայն այդ միսիոնարներուն կը պարտինք հոգեւոր կեանքի ու բարեպաշտութեանարծարծումը, քանի որ նախորդ մութ դարերուն ընթացքին՝ անիկա շիջած էր, քաղաքական ուհոգեւոր անտէրութեան հետեւանքով:

250-ամեակին առիթով՝ հոս յիշուող անձերուն մօտ, ըլլան պատրիարք, եպիսկոպոս թէ պարզվարդապետ կամ կրօնաւոր, կը նկատենք կրօնաւորական կեանքի հանդէպ պապակ մը, խերուն ծարաւ մը քրիստոնէական ապրումի, սրբութեան, նուիրումի եւ զոհողութեան: Այսմարդիկը հոգեւորականներ են, ո՛չ դիւանագէտներ կամ անձնական շահը որոնողարկածախնդիրներ: Կը ծրագրեն ու կը գործեն յանուն Ճշմարտութեան կամ այն ինչ որ անոնցՃշմարտութիւն կը թուի: Հոգեւորական պայծառ դէմքեր, որոնք մեր ժամանակի մարդոցհամար օրինակ կրնան ծառայել, ինչպէս որ օրինակ հանդիսացան իրենց դարերուն մէջ: