Batum’a asker çıkaran İngilizlerin desteği ile, Gürcistan ve Azerbaycan’da olduğu gibi, Ermenistan’da da Menşeviklerin (ılımlı sosyalist, Sosyal-Demokrat) yönetiminde, Erivan başkent olmak üzere, 28 Mayıs 1918’de bağımsız bir devlet kurulmuştu. Aşırı Ermeni milliyetçisi Taşnakların yönetimindeki bu Devlet “Büyük Ermenistan”ı gerçekleştirmeyi amaç edinmişti.

Türk Ordusu ise, 30 Ekim 1918’de Mondros’ta Müttefiklerle imzalanan Silah Bırakışımı sözleşmesi uyarınca, 1914 sınırına çekilmek zorunda kalmıştı. Bu durumda, Ermeni kuvvetleri, Doğu Anadolu’da Türk halkına karşı eylemlere girişmeye başlamıştı.
1920 Haziran’ında Ermeni kuvvetlerinin Doğu Anadolu’da, Oltu’da Türklere geniş çapta bir saldırısı üzerine, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Ermenistan’a karşı artık bir askerî harekâta geçmeyi ve bir an önce Doğu Anadolu sınırını, Misak-ı Milli ilkelerine uygun biçimde, gerçekleştirmeyi kararlaştırmıştı. Doğu Cephesi Komutanı Kâzım Karabekir komutasında 28 Eylül’de başlatılan harekâtta, Türk Ordusu birkaç gün içinde Sarıkamış bölgesini almış; ertesi ay sonlarında yeniden ilerleyerek Kars’ı kurtarmış ve 7
Kasım’da Gümrü’yü işgal etmişti. Bunun üzerine, Ermeniler barış isteyince, önce bir ateşkes Anlaşması, 2 Aralık’ta da Gümrü Barış, Andlaşması yapılmıştır.

Şu da var ki; o sırada Kafkasya kuzeyinde inmeye başlayan Kızılordu’nun da baskısıyla, Gürcistan ve Azerbaycan’daki gibi, Ermenistan’da da Bolşevik Ermeniler yönetime egemen olmaya, dolayısıyla Moskova’nın etkisine girmeye başlamıştı. Çok geçmeden her üç devlet Sovyetler Birliğine bağlı birer sovyet sosyalist Cumhuriyeti olacaktı. İşte böyle bir gelişme üzerinedir ki, Sovyet Rusya, bu üç devleti de bağlayacak biçimde, Türkiye ile 1921’de Moskova Andlaşmasını yapacak ve arkasından da Kars, Andlaşmasıyla Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerince onun doğrulanmasını sağlayacaktır. (Haftaya bu konuya devam edeceğiz...)

NOT: 9 Kasım 2009 tarihli makalemde iki cümle aşağıdaki gibi olacaktır. Düzeltir, özür dilerim:
“... Sınıf arkadaşım nikahında bizzat şahid olduğum Ermeni Artin Kayaer...”
“... Mondros Mütarekesi mucibince Türk ordusu 1914 sınırlarına çekildi...”