Nuriye Akman, Tokat GOP universitesi'nde Yrd. Doç. Zekeriya Baskal ve sosyoloji uzmanı Niyazi Özdemir'le yaptıgı konusmanın bir yerinde Baskal, Ali Emiri Efendi'nin bir sözunu aktarır: Ermenilerle biz din kardesi degiliz, ama vatan kardesiyiz. (Zaman, 30 Eylul 2009)

Yuzyıllarca birlikte yasamıs farklı din gruplarını bir arada tutan ortak paydalara baktığımız zaman, Ali Emiri'nin bu sözu hayli anlamlıdır. Ali Emiri Efendi, vatan kelimesini, uzerinde bir arada yasanan ortak mekân, coğrafi bölge anlamında kullanmıstır, anlamı bir arada tutan, birlestiren ortak payda demektir.

Arapça köku, Avrupa'da ulus devlet ve milliyetçi ideolojilerin ortaya çıkmasıyla kazandığı anlam ile bugun kendi dillerinin semantiğinden kopmus olan Muslumanların kulturel algıları bakımından vatan kelimesi farklı anlamlara ve çağrısımlara sahiptir. Sorunlarımızın temelinde yatan kavram kargasasını sona erdirmek için -ki bu aynı zamanda sorunlarımızın çözumunun de anahtarıdır- kavramları yerli yerine oturtmak lazım.

Arapça vatan kelimesinde, aynı ulusun vatandaslarının yucelttikleri toprak parçası (teritoryal) anlamı yoktur. Vatan, kisinin doğup buyuduğu, objeler dunyasına, tasına toprağına, havasına suyuna, yakın çevre insanlarına alıstığı, unsiyet kazandığı (tavattun) kuçuk mahaldir. 19. yuzyılda milliyetçilikler baslayınca Lubnan merkezli Arap Hıristiyanları, Arapçanın zengin dil imkânlarından yararlanarak, kelimelerin semantiklerine mudahale ettiler. Batı'dan transfer ettikleri kelimelerin Arapçada karsılıklarını bulmaya çalıstılar. Vatan, devlet, millet vb. kelimeler bu dönemde köklu bir anlam değisimine uğradı.

Musluman kavimler (Turkler, Araplar, İranlılar) milliyetçi ideolojileri kabul edince, bir yandan Hıristiyan Arapların bu çabalarını kullandılar, öte yandan kendilerince kelimelerin modern anlam ve muhtevalarına İslam dininden kaynaklanmayan kutsallıklar atfettiler. Bazen bu ise birtakım hadisler uydurarak mesruiyet ve kuvvet kazandırmaya çalıstılar. Bunlardan biri Vatan sevgisi imandandır diye bilinen uydurma (mevzu) hadistir.

Vatan fikrini ortaya çıkaran gelisme, baslangıçta prenslerin ve burjuvazinin toprağı sekulerlestirmesi ameliyesidir. Hıristiyan Avrupa'da mulk Tanrı'nındır, Tanrı İsa'da bedenlenmistir, İsa da Kilise de. Dolayısıyla topraklar kutsal Kilise'nin, yani fiiliyatta Papa'nın ve ruhban sınıfının denetiminde ve egemenliğindedir. Ulus devletin baslangıcı, Kilise'ye bağımlı olarak hukum suren prenslerin ve kralların toprağı Kilise'nin egemenliğinden kurtarmak istemeleriyle basladı, bunun da yolu toprağın sekulerlestirilmesiydi. Toprağın sekulerlestirilmesi de belli coğrafi bölgede yasayanların toprağı vatan, yani ulus devletin hâkimiyet ve hukumranlık alanı olarak tanımlamalarıyla mumkundu. Nitekim böyle de oldu.

Muslumanların tarihte sekulerlestirilmis toprak anlamında vatanları olmamıstır, ama darları olmustur. Doğu da Batı da Allah'ındır; Yeryuzu mescit kılınmıstır. Ebu Hanife'ye göre, toprağı dar ahalisinin hangi hukumlere ve hukuka göre yasadığı konusudur.

Osmanlı'da her dinden olan insan gruplarına millet denir. Millet, dine göre olan yasama tarzıdır. Muslumanların, Ermeni Hıristiyanların, Rum Hıristiyanların, Protestanların, Yahudilerin milletleri vardı ve butun bu milletlerin Osmanlı'ya göre mensubiyetleri tabiiyetti. O halde Osmanlı milletlerinin iki ortak paydası vardı: Biri Osmanlı siyasi hâkimiyeti, diğeri uzerinde yasadıkları ortak mekân, yani coğrafya idi. Ali Emiri Efendi, iste bu ortak mekâna vatan kardesliği der ki, ben de aynı muhtevadan hareketle mekân-coğrafya birliğine halk derim. (Bkz. Kavimler Birliği: Turkiye Halkı, Zaman, 31 Ağustos 2009 yazım.) Bugun ne milleti, ne vatanı asli manalarında kullanıyoruz, ama yeni bir epistemoloji ve semantik dirilis yapabiliriz. Musluman kavimler ve gayrimuslimler, hakiki anlamında milletler olarak ortak bir coğrafyada ve uyumlu bir halk olarak birlikte yasayabiliriz.

a.bulac@zaman.com.tr