Turk Tarih Kurumu nun Eski Ermeni Masasi Baskani Prof. Hikmet Ozdemir in Cemal Pasa ve Ermeni Gocmenler 4. Ordu nun Insani Yardimlari Isimli Kitabi Yayimlandi. Turk Tarih Kurumu nun eski Ermeni Masasi Baskani Prof. Hikmet Ozdemir’in Cemal Pasa ve Ermeni Gocmenler 4. Ordu’nun Insani Yardimlari isimli kitabi yayimlandi. Kitapta Ittihat ve Terakki’nin uc liderinden biri olan Cemal Pasa’nin Suriye’ye tehcir edilen Ermeni gocmenlere yaptigi yardimlar Ermeni cocuklar icin kurulan yetimhaneler anlatiliyor. Prof. Ozdemir’in Basbakanlik Osmanli Arsivleri’nde bulup yayimladigi yeni bir telgraf ise Ermeni okullari acilmasi bir yana tehcirden 33 gun sonra Ermenilerin Ermenice haberlesmesinin bile yasaklandigini gosteriyor. ITTIHAT ve Terakki’nin unlu uclusunden Enver ve Talat Pasalar icin bir hayli arastirma yapildi kitap yazildi 1915 Ermeni tehcirindeki rolleri ve insiyatifleri tartisildi. Ne var ki Bahriye Naziri (Donanma Bakani) ve 4. Ordu Komutani Cemal Pasa’nin surgun bolgesi olan Suriye’yi de denetleyen 4. Ordu’nun imkánlarini Ermeniler icin nasil kullandigi cok fazla gelmedi gundeme. Cemal Pasa’nin tehcir sirasinda takindigi tutumun hem soykirim hem de soykirim olmadi tezini savunanlari rahatsiz edecek unsurlar barindirmasi muhtemelen etkili olmustur bunda. Istanbul’dan gelen emirlere ragmen Suriye’de perisan vaziyetteki Ermeni kadin ve cocuklar icin cirpinan Cemal Pasa’nin daha sonra Ermeni ceteciler tarafindan oldurulmesi ise trajedinin bir baska cephesi olsa gerektir. Gerci bu olumde kuskulu yanlar da mevcuttur ama Cemal Pasa’nin olumunun Suriye’de hayatlarini kurtardigi Ermenileri son derece uzdugu bilinen bir olgudur. Halide Edip’in tanikligi Iste Turk Tarih Kurumu eski Ermeni Masasi Baskani olan ve Ermeni Tehciri ile ilgili pek cok calismasi bulunan Prof. Hikmet Ozdemir’in yazdigi Cemal Pasa ve Ermeni Gocmenler 4. Ordu’nun Insani Yardimlari baslikli kitap bu boslugu doldurmaya aday gorunuyor. Remzi Kitabevi tarafindan yayimlanan kitap Ermeni meselesine bakisimizda kirilmalar yaratacak carpici detaylar da iceriyor. Ozellikle Ittihat ve Terakki hukumetinin Ermeni politikasini en sert bicimde elestiren unlu Ermeni muzisyen Gomidas Vardabet’i kurtaran Halide Edip’in de Cemal Pasa’nin yaninda olmasi anlatilanlarin onemini artiriyor. Prof. Ozdemir Halide Edip’in tanikliklarini soyle anlatiyor: 1915 Ermeni Krizi nedeniyle bir kisim Ermenilerin yerlerinin degistirilmesi karari alinmasi karsisinda Ittihat ve Terakki Hukumeti’ni en sert elestirenlerden Halide Edip Adivar Cemal Pasa hakkinda gorus ve degerlendirmelerine gercekten kiymet verilmesi gereken bir taniktir. Cemal Pasa’nin Suriye’deki Ermeni gocmenlerin islerinde yardimci olmasi icin davet ettigi Halide Edip Adivar Falih Rifki Atay’in sozleriyle; ’Ermeni politikasini tenkit eden birkac kisinin basinda’dir. Hizir gibi yetisti Halide Edip Adivar Cemal Pasa’nin Ermeni meselesinde Osmanli devlet adamina yakisir bir tutum aldigini yazmistir: ’Hattá Suriye’de Ermeni kitali cikarmaya sebep olabilecek bir vaziyet icin bir mutesebbisini idam ettirmisti. Cemal Pasa’nin en buyuk muskulati Turk ordusu da dahil Araplarin Ermenilerin iasesi meselesi idi. Mamafih ordu buyuk bir álicenaplik gostererek yardim teskilatlarina kendi erzakindan elinden gelen fedakárligi yapmaktan cekinmemisti (...)’ Halide Edip Adivar’a gore; Cemal Pasa ve Izmir Valisi Rahmi Bey Ittihatcilar arasinda Ermeniler tarafindan en fazla saygi duyulan sahsiyetlerdir. O kadar ki Cemal Pasa Suriye’deki Ermenilere karsi planlar icinde olan iki Ittihatci’yi da idam ettirmistir. Yine Halide Edip Adivar’in anlatimina gore; Cemal Pasa Ermeni kadinlari ve cocuklari icin buyuk bir insani yardim projesi baslatmistir. Ermeni kadinlari; Pasa’nin kendilerine Hizir gibi yetistigini soylemis ve boyunlarinda onun resimlerini tasimislardir. Isimler neden degistirildi Prof. Ozdemir’in belirttigine gore insani yardim gonullusu olarak bolgede bulunan Halide Edip Cemal Pasa’nin Ermeni yetimlerinin barinmalarini saglamak amaciyla onlari Musluman yetimhanelerine yerlestirdigini bunu engelleyen mevzuati asmak icin de bu cocuklara Turk ve Musluman isimleri verdigini soyleyecektir. Yillar sonra Yetimhane uzerinde merhum Cemal Pasa ile aramizda cetin munakasalar oldu diyecek olan Halide Edip buna itiraz edecek ve arkasindan da sunlari soyleyecektir: Ben Ermeni cocuklarinin Turk veya Musluman ismi tasimalarina itiraz ettim. Bunun sebebini Cemal Pasa su suretle izah etti: Sam’da Ermeniler tarafindan idare edilen yerde Cemal Pasa idaresinin yardim ettigi bir takim yetimhaneler vardi. Bunlar yalniz Ermeni cocuklarini alirlardi. Hicbirinde yeniden cocuk alacak yer kalmadigi gibi yeni bir yetimhane acmak icin de maddi imkán kalmamisti. Ayin Tura sadece Musluman cocuklari icin olup orada henuz yer vardi. Ermeni yetimhanesinin alamadigi kimsesiz avare Ermeni cocuklarini Ayin Tura’ya alirken onlara Turk veya Musluman ismi vermek zaruri idi. Esasen din dersi de verilmiyordu. Yani Ermeni cocuklarini zorla Musluman yapmak gibi bir gaye yoktu. Isin arka planinda ise Istanbul hukumetinin 27 Mayis 1915’teki Tehcir Kararnamesi’nden sadece 33 gun sonra Ermenilerin tehcir edildigi Suriye Halep ve Musul valilikleri ile Urfa ve Zor mutasarrifliklarina gonderdigini bir telgraf yatmaktadir. Prof. Ozdemir’in Basbakanlik Arsivi’nde buldugu ve bildigimiz kadariyla ilk kez yayimlanan bu telgraf son derece onemli ayrintilara sahiptir. Cunku 1 Temmuz 1915 tarihli bir sifre ile gonderilen bu telgraf ile Ermeniler hakkinda daha once uyulmasi emredilen kararlara yeni maddeler eklenmistir. Halide Edip’in gozlemi Ayin Tura sadece Musluman cocuklari icin olup orada henuz yer vardi. Ermeni yetimhanesinin alamadigi kimsesiz avare Ermeni cocuklarini Ayin Tura’ya alirken onlara Turk veya Musluman ismi vermek zaruri idi. Esasen din dersi de verilmiyordu. Yani Ermeni cocuklarini zorla Musluman yapmak gibi bir gaye yoktu. Bir Osmanli Pasasi’nin ihtisam ve sefaleti 6 Mayis 1872’de Midilli’de dogan Cemal Pasa 1893’te Harbiye’den mezun oldu. 1898’de Selanik’te gorev yaparken Ittihat ve Terakki Cemiyeti’ne katildi ve Cemiyet’in askeri kanadini orgutledi. Rumeli Demiryollari Mufettisi’yken de Ittihat ve Terakki’nin Rumeli’de teskilátlanmasini sagladi. 1907’de atandigi 3. Ordu’da Binbasi Fethi (Okyar) ve Kolagasi Mustafa Kemal ile birlikte calisti. Babiali Baskini (23 Ocak 1913) olarak bilinen hukumet darbesinin ardindan iktidari Ittihatcilar ele gecirince Istanbul Muhafizligi’na getirildi. Fransiz yanlisiydi ama Birinci Dunya Savasi oncesinde Fransiz destegini kazanamadi. Bunun uzerine Alman yanlisi Enver ve Talat Pasalarla birlikte 2 Agustos 1914’te yapilan Osmanli-Alman Ittifakini destekledi. I. Dunya Savasi’nda Bahriye Nazirligi’ni ustlendi. 1908-1918 doneminde Enver ve Talat Pasa ile birlikte Ittihat ve Terakki’nin en onemli uc pasasindan biri olarak unlendi. Birinci Dunya Savasi yenilgisinden sonra 1-2 Kasim 1918’de Ittihat ve Terakki’nin lider kadrosuyla birlikte ulke disina kacti. Once Berlin daha sonra da Munih ve Isvicre’ye gitti ve burada da Ittihat ve Terakki icin calisti. Osmanli’da yasayan Araplarin isyanina sebep oldugu gerekcesiyle Divan-i Harb-i Orfi (Sikiyonetim Mahkemesi) tarafindan giyabinda idama mahkum edildi. Isvicre’den Rusya’ya gecti Afgan ordusunu modernlestirmek icin Afganistan’a gitti. Bolseviklerin siyasi goruslerinde meydana gelen farklilasmalar Cemal Pasa’yi da guc durumda birakti ve o da Tiflis’e yerlesti. Burada yaverleriyle birlikte 21 Temmuz 1922’de Karakin Lalayan ve Sergo Vartanyan adli iki Ermeni komitaci tarafindan olduruldu. Ancak bu suikastin Stalin’in emriyle o sirada Gurcistan Ceka’sinin basinda olan Lavrenti Beria tarafindan duzenlendigine dair onemli iddialar da mevcut. Cenazesi Dogu Cephesi Komutani Kazim Karabekir tarafindan Erzurum’a getirilerek Karskapi Sehitligi’ne defnedildi. Baskomutanligin sifreli telgrafi 1 Rusya sinirina yakin Dogu Anadolu ile Zeytun Suriye Adana bolgesinden oralara daginik bir sekilde cekilen ve cekilecek olan Ermenilerin gerek ulke ici ve gerekse disi haberlesmesi ancak Turkce olacaktir. 2Yeni kurulacak Ermeni bolgesinde Ermeni okulu acilmasina kesinlikle izin verilmeyecek ve butun Ermeni gencleri ve cocuklar hukumet okullarinda egitim goreceklerdir. 3Simdilik yalnizca Istanbul’da Ermenice gazetelerin yayimlanmasina izin verilerek diger vilayetlerdeki Ermeni gazeteleri kapatilacaktir.