Gecen hafta The Guardian da yayimlanan soylesisiyle gundeme gelen Erivan’daki Soykirim Muzesi ve Enstitusu direktoru Hayk Demoyan Ataturk’un tehcirle bir ilgisi olduguna dair bir kanit olmadigini tam tersine elinde Turk tarihcilerinin bile bilmedigi Ataturk’un yuzlerce Ermeni kadin ve cocugu kurtardigina dair cok onemli bir belge oldugunu acikladi. Cumhurbaskani Abdullah Gul’un 6 Eylul’de gerceklestirdigi tarihî Ermenistan gezisinin yankilari halen suruyor. Ezici cogunlugu olumlu. Ancak bu hassas surecte taraflardan gelen aciklamalarin gundemi degistirmekte ne kadar etkili oldugu Erivan’daki Soykirim Muzesi ve Enstitusu direktoru Hayk Demoyan’in Ingiliz TheGuardian gazetesine verdigi demecin yarattigi infialle bir kez daha kanitlandi. Gecen hafta yayimlanan mulakatta Demoyan’in Ataturk’un Ermenilere karsi savas sucu’ isledigini iddia ettigi soylendi. TheGuardian Demoyan’in bu sozlerinin Turkiye ile Ermenistan arasinda yakinlasma cabalarina golge dusurecegi yorumunda bulundu. Peki bu sozlerin sahibi oldugu iddia edilen Demoyan bu konuda ne dusunuyordu? Persembe gunu Agri Dagi’na nazir ofisine gidip kendisiyle konuyu uzun uzun konustuk. Turkiye’de Soykirim’ sozcugunu sarf edenlerin baslarina gelenleri bildiginden olsa gerek Demoyan mulakat boyunca Soykirim’ kelimesini kullanmamaya gayret etti. Iste Demoyan’in tarihe isik tutan sasirtici aciklamalari. AMBERIN ZAMAN TheGuardian’a verdiginiz mulakat bir hayli tepki cekti. Hatta kimilerine gore Turkiye ile Ermenistan arasindaki yakinlasma surecine olumcul bir darbe vurdu. Bu konuda ne dusunuyorsunuz? Her seyden once sunu ifade etmek istiyorum. Boylesi hassas konularda gazetecilerin sabirli ve ihtiyatli olmalari gerekir. Bir tarihciye bu meseleleri sorarken cevaplari ozenle dinlemeleri lazim. Onceden ne yazacaklarini tasarlayip sadece bunlari tasdik ettirmek amaciyla gelmeleri etik degil. Boyle bir durumla mi karsilastiginizi soyluyorsunuz? Hikâyeye bastan baslayalim. 2-7 Eylul arasi [Turkiye-Ermenistan macinin oynanacagi siralarda] muzeye cogu Turk olmak uzere otuza yakin gazeteci geldi. Aralarinda TheGuardian muhabiri de vardi. Kendisiyle The Times’in muhabiri ve Danimarkali bir gazetece ile birlikte konustum. Ne dedigimi gayet iyi biliyorum. O yuzden son derece sakinim. Eylul’un 4’uydu. TheGuardian’in muhabiri sanki sadece Ataturk’le ilgileniyordu ve israrla Ataturk’un 1915 olaylariyla ilgisi olup olmadigini soruyordu. Var miydi? Elimizde boyle bir iddiaya dair herhangi bir belge yok. Dolayisiyla Ataturk’un tehcirle bir ilgisi olduguna dair bir kanit sunamam size. Bir tarihci olarak konusuyorum. Ataturk bir kahramandi. Buyuk bir liderdi. Bolgeye damgasini vurdu. Mulakatinizda Ataturk’u Lenin’le kiyaslamissiniz. Hatta Ermenilere karsi savas suclari isledigi icin yargilanip olume mahkûm edildigini soylemissiniz. Hayir efendim. Benim bahsettigim mahkeme baska. Turk tarih kitaplarinda yaziyor. Ataturk Osmanli Padisahi’na karsi ciktigi icin Istiklal Harbi’ni baslattigi icin Osmanlilar tarafindan yargilandi. Ben bundan bahsediyordum. Sozlerim carpitildi veya dogru anlasilmadi diyelim. Her halukarda kisacik bir yazida boylesi hassas ve karmasik konular zaten nasil ele alinabilir ki? Lenin meselesine gelince benim anlatmaya calistigim bambaska bir seydi. Ataturk’u Lenin’le karsilastirirken neyi anlatmaya calisiyordunuz peki? Demokratik ulkelerde tarihe mal olmus butun liderlerin gecmisleri icraatlari herhangi bir sansure ugramadan gunahi ile sevabi ile ozgurce tartisilabilmeli. Ornegin Lenin ile ilgili tum gercekler gizli belgeler ancak Sovyet Birligi’nin cokusu oncesinde Perestroyka doneminde gun yuzune cikti. Benzer sekilde diyorum ki ben Turkiye de tarihini Ataturk’u ozgurce tartisabilmeli. Iyisiyle kotusuyle. Boyle bir ortam saglanmadan gercek demokrasiden soz edemeyiz. Simdi esas meseleye gelelim. Ilk defa size acikliyorum elimde Ataturk’e dair inanilmaz bir belge var. Eminim Turk tarihciler dahi bilmiyor. Nedir o belge? Norvecli misyonerler tarafindan hazirlanan bir dergiden bahsediyorum. Bize 1915’te Mus’ta yasayan ve tanikligini hatira defterine kaydeden Norvecli misyoner Bodil Biorden [ailesini kastediyor muhtemelen –AZ] tarafindan verildi. Derginin adi K.M.A. (Kvindelige Missions Arbeidere Kvartalshilsen’ Ekim 1934 sayisinin 13. sayfasinda bir misyonerin Ataturk’le ilgili bir tanikligi var. Ataturk trenle yolculuk yapiyor. Tam tarihini bilemiyoruz. Bunlarin hepsini arastiriyoruz. O yuzden kaba hatlariyla aktariyorum size. Evet Ataturk Izmit-Istanbul arasi trendeyken yoldan gecen bir insan kafilesi goruyor. Hepsi kadin veya cocuk. Yuzlerce hatta binlerce insandan soz edebiliriz. Treni durduruyor. Ataturk yanlarina gidiyor ve soruyor: Siz kimsiniz. Biz Ermeniyiz” diyorlar. Peki burada ne isiniz var ne yapiyorsunuz boyle ” diye soruyor Ataturk. Onlar da Emir geldi esyalarinizi alip evinizi terk edin’ dendi nedenini bilemiyoruz ” cevabini veriyor. Bunun uzerine Ataturk Olur mu boyle bir sey derhal evlerinize donun ” diyor. Ve donuyorlar. Boylece Ataturk hayatlarini kurtarmis oluyor. Sizce nereye gonderiliyorlardi? Muhtemelen tehcirde yuz binlerce Ermeni’nin suruldugu ve oldugu Der Zor (Suriye) collerine... Dedigim gibi detaylari arastiriyoruz. Bunun icin de bu insanlarin akrabalarina ulasmaya calisiyoruz. Aslinda boyle bir projemiz var. Nasil bir proje? Katliamlar sirasinda binlerce Ermeninin Turkler Kurtler Araplar yani Muslumanlar tarafindan nasil kurtarildiklarini belgeleyen bir projemiz var. Ayni zamanda Balkan Savasi’nda Turkleri kurtaran Ermeniler de var. Yaklasik iki senedir bu hikâyeleri topluyoruz. Sadece bir iki insani degil butun bir aileyi veya koyu olumden kurtaran Turkler var. Ileride bu tanikliklari muzenin web sitesine koymayi planliyoruz. Boyle bir projeye Ermenilerin tepkisi ne olur sizce? Bu tur hikâyelere direnc olmaz mi? Mutlaka. Ermenileri kurtaran Turklerden soz etmek pek makbul bir sey degil. Zira bizdeki klasik soylem Turkler Ermenileri oldurdu’. Ancak tarihten tehcirden katliamlardan soz ederken hikâyenin tumunu anlatmak zorundasiniz. Bir kismini saklamaya hakkiniz olamaz. Nasil bir tepkiyle karsilasacaginizi dusunuyorsunuz? Bence bu tur gizli kalmis kahramanliklar iki toplum arasinda cok onemli bir kopru olusturabilir. Yaralar cok derin ancak bu hikâyeler bir tur iyilestirici merhem olabilir. Ayrica tarihe de isik tutabilirler. Ermenilerin de gecmisleri ile ilgili sirlari’ var. Bunlari da konusabilmeliyiz. Ermenilerin sirlari’ nedir? Bircogu atalarinin kurtarildigini ancak kimler tarafindan kurtarildigini soylemeye yanasmiyorlar. Yani cumleler yarim kaliyor. Bunlari da asabilmeliyiz. Maalesef 1915’te yasanan buyuk trajedi iki toplumumuzun ortak mirasi. Ancak yuzyillar boyunca ayni topraklarda yan yana yasamaktan gelen kokleri cok derinlere giden bir ortak kulturumuz var. Onu da anlatmak lazim. Bu yonde calismalariniz var sanirim. Evet buna 2 Eylul’de acilan Osmanli Imparatorlugu’nda Ermeni Sporu’ isimli fotograf sergimizle basladik. Avrupa’dan gelen yeni akimlar edebiyat olsun spor olsun Osmanli’dan once gayrimuslimler tarafindan benimseniyor. Futbol olsun atletizm olsun once Rumlar ve Ermeniler arasinda taraftar buluyor. Mesela Savars Krisyan (Shavarsh Qrisyan) 1911 yilinda Marnamarz yani Beden Egitimi adli bir spor dergisi cikartiyor. Kadinlari da spora davet ediyor. Dergisinde yeni sporlari beden hareketlerini anlatiyor. Asil ilginc olay Ermeni asilli iki sporcunun Osmanlilari 1912 yilinda duzenlenen 5. Dunya Olimpiyatlari’nda temsil etmeleri. Biri kosucu Vahram Papazyan. Digeri ise musabakalarda dordunculugu elde eden pentatloncu Migirdic Makaryan. Spor alaninda Osmanli bayragini gormeyince organizasyon komitesine ve Osmanli sefaretine sikâyette bulunuyorlar ve bayragi astiriyorlar. Anlasilan muzenin konseptini genisletiyorsunuz? Evet. Simdi elimizde muhtesem bir koleksiyon var. Cogu cok nadide el isleri olmak uzere etnografik bir koleksiyon. Yuzlerce parca var. Bunlari bize Kaliforniya’da ikamet eden Antep asilli Anais Asilyan adinda 75 yasinda bir hanim hibe etti. Hepsi Anadolu Ermenilerinin tehcir zamaninda yanlarinda tasidiklari aile yadigârlari. Basta Ortadogu Ermenileri olmak uzere dunyanin dort bir yanindan Diaspora ailelerinden toplamis. Biz de bunlari sergilemek istiyoruz. Ama su an icin yerimiz musait degil. Ilerde teshir alanimizi genisletmeyi planliyoruz. Yeni bina yaptiracagiz. Peki mihmandarlarinizla ilgili herhangi bir calismaniz var mi? Gecen yil muzeye ilk geldigimde hatirliyorum oldukca agresif bir dil kullaniyorlardi. Bes tane mihmandarimiz var. Hepsi hanim. Rusca Fransizca Ingilizce ve Almanca biliyorlar. Yillardir ayni metni ezberlemisler. Ben onlari simdi egitimden geciriyorum. Nefret ve kin asilayan soylemlerden uzak durmalarini telkin ediyorum. Turk genclerinin buraya gelip tarihleriyle yuzlesmelerini istiyorsaniz eger nefret dilinden uzak durmalisiniz ” diyorum. Mesela barbar’ kanli’ sifatlarini kullanmayin ” diyorum. Aldiklari bu egitimi sanirim mac icin gelen Turkler uzerinde deneme firsatlari olmustur! Mac sirasinda cok Turk ziyaretciniz oldu mu? Evet sadece Eylul ayinda 300 tane Turk uyruklu ziyaretcimiz oldu. Bircogu gazeteciydi. Ama aralarinda Istanbul Ermenileri de vardi. Kendileriyle roportaj yapilirken ne kadar cekindiklerini urktuklerini gordukce icim burkuldu. Herhalde ailelerine zarar gelmesin diye. Turk ziyaretcilerinizin tepkileri nasildi? Genelde kibarlardi. Birkac istisna haric her sey gayet duzgun gitti. Olaysiz gecti. Istisnalardan soz edebilir misiniz? Bir keresinde genc bir hanim muhabir [Turk] muzenin icinde gulmeye basladi. Bir turlu kahkahalari durmuyordu. Anladigimiz kadariyla Ermenistan’da Soykirim Muzesi’nde roportaj yapacagim hic aklima gelmezdi ” diyormus arkadaslarina. Bir diger genc de Ermeni sporcularla ilgili sergimizi gezdikten sonra yuksek sesle Bunlar herhalde futbolu papazdan ogrendigimizi anlatmaya calisiyorlar ” diye yakindi. Bu sozler bize cok komik geldi. Muzedeki arkadaslarla epey gulduk. Turkiye ve Ermenistan arasindaki yakinlasmaya Diaspora’nin tepkisi nedir sizce? Birincisi Diaspora’ya topyekûn bir kitle olarak bakmak son derece yanlis olur. Ve bu maalesef Turkiye’den boyle goruluyor. Diaspora’nin icinde cok farkli sesler var. Bazi katilasmis zihinler elbet de var. Bence onlarda da bir degisim soz konusu. Bu bir sekilde Turkiye’deki degisimle paralellik gosteriyor diyebiliriz. Hrant Dink’in olumunden sonra cok seyin degistigine inaniyorum Turkiye’de. Bu baglamda Ergenekon davasini fevkalade onemsiyorum. Anlasilan bircok sey toplumdan gizlenmis. Eger daha derinlere inilirse Ermeni meselesiyle ortak kanallarin bulunacagi kanaatindeyim. Diaspora’ya donecek olursak zamanla Turkiye’yle Ermenistan arasindaki iliskilerin normallesmesinin Ermenistan’a fayda saglayacagini anlayacaklardir. Turkiye Ermenistan’la diplomatik iliskiler kurulmasi icin one surdugu kosullar arasinda 1915 olaylarini arastiracak ortak bir tarih komisyonunun olusturulmasini talep ediyor. Bu komisyon hakkinda ne dusunuyorsunuz? Komisyona olumlu bakan ender Ermeni tarihciler arasindayim. Ben her zaman diyalogdan tartismadan yanayim. Turk meslektaslarimizla tartismaktan neden kacalim ki. Elimizdeki tum belgeleri paylasmaya haziriz. Zaten dunyanin dort bir yaninda cesitli belgeler tanikliklar var. Onlarin varligini gozardi ederek sil bastan da baslayamayiz. Bu kaynaklarin tumunu birlikte incelemenin ne zarari olabilir. Bu baglamda dunyadaki tum arsivler acilmalidir. Bu calismalardan nasil bir sonuc cikmasini bekliyorsunuz? Bence eger birileri tarihcilerin Soykirim oldu veya olmadi” sonucunu cikarmalarini bekliyorsa hata ederler. Tarihcilerin isi degil bu. Bu hukuki bir mesele. Ancak sunu soyleyebilirim gerceklerin ustunu ebediyen ortemezsiniz. *** HAYK DEMOYAN KIMDIR Ermenistan’in onde gelen genc kusak tarihcilerinden Hayk Demoyan Erivan Universitesi Tarih Fakultesi’ni bitirdi. Yaklasik iki yildir Soykirim Muzesi ve Enstitusu”nun mudurlugunu yapan Demoyan bitirme tezinde Turkiye’de Ozal Doneminde Ozgurluk Hareketleri”ni inceledi. Ihtisas alani Daglik Karabag hakkinda Karabag Sorununda Turkiye’nin Rolu” adli bir eseri var. Erivan’in gozde bekârlari arasinda sayilan Demoyan Turkiye’ye henuz ayak basmamis ancak kitaplardan bayagi bilgi edinmis durumda. En buyuk duslerinden biri sinirlarimiz acildiginda Ani harabeleri yakininda Aras nehrinin uzerinden iki ulkeyi birlestiren tarihî tas kopruyu gecerek Turkiye’ye gelmek.