Bir seneyi askin suredir hayatimin yarisini Erivan da geciriyorum. Erivan’da 6 eylulde oynanacak Turkiye-Ermenistan macina gidenler icin ceplerine kolayca katlayip koyabilecekleri kendimce bir Erivan rehberi hazirlayayim dedim. Birkac gunlugune gelecek olanlar icin bir tur Erivan’in A’si B’si. Ama C’si yok. Yon algim bilgim sifir. O yuzden internetten kendinize bir sehir haritasi edinmenizde yarar var. Simdiden gidecek olan tum okurlarimiza hayirli yolculuklar bol eglenceler diliyorum. Erivan’da bulusmak uzere... Mantar gibi her kosede tureyen McDonaldslar’dan biktiniz mi? Ya Starbuckslar’dan? Kisacasi globalizasyonun henuz kusatmadigi ama medeniyet seviyesinin yuksek kulturel hayatin zengin insanlarin az ama sicak ve misafirperver oldugu bir baskentin dusunu kurdunuz mu hic? Oyle bir yer var. Hemen yani basinizda ucak ile Istanbul’dan bir saat 40 dakika mesafede Erivan veya Ermeniler’in tabiriyle Yerevan. ILK IZLENIMLER • Erivan’in az disinda ineceginiz Zvartnots Havalimani sanki sehrin kendisini ozetler nitelikte. Bir kismi Sovyet doneminde insa edilmis ic karartici ve tam manasiyla dokuluyor. Diger kismi ise Arjantinli bir konsorsiyum tarafindan renove edilmis gicir gicir super modern. Indiginizde modern kisimdan geciyorsunuz. Mac suresince Ermenistan Turk vatandaslarina gecici olarak vize uygulamiyor. Dolayisiyla beklemeden pasaport bolumune gideceksiniz. Giseler az. Ve maalesef yabanciysaniz eger pasaport kontrolunde dakikalarca belgeleriniz incelenebiliyor. Panik yapmayin buna diplomatik pasaport tasiyanlar dahi mazur kaliyormus. Pasaportunuzun belirli sayfalarini taratiyorlar sonra da geciriyorlar sizi. Sagda solda Rus askeri gorurseniz sasirmayin. Rusya’nin hâlâ askeri var burada ozellikle sinirlarda. Ama sayilari gittikce azaliyor. Havalimanindan sehre dogru yol alirken ilk bakista sehir pek guzel gorunmuyor. Mafya babalarinin para aklattigi bir dizi kumarhane goreceksiniz. Gitmedim ama pek tavsiye edilmiyor. Sehrin kalbine dogru yaklastikca yavas yavas manzara degisiyor. Gorkemli bulvarlar Yerevanyan Nehri’nin uzerinden gecen hasmetli kopruler ve Sovyet doneminde insa edilmis Beyoglu mimarisini de zaman zaman andiran oymali tas binalar cikiyor karsiniza. Erivan’in en cok hosuma giden ve kiskandigim ozelliklerinden biri yesil alanlarin parklarin yogunlugu. Bir digeri ise adim basi karsiniza cikan irili ufakli heykeller. Bunlarin arasinda en dikkat cekeni Erivan’a tepeden bakan ve daha Sovyetler Birligi dagilmadan Stalin heykelinin yerine konan devasa boyutlardaki Ermenistan Ana figuru. Ancak benim favori eserim Opera Meydani’na yakin piyanist Arno Babajanyan’i calarken gosteren bronz yapit. ARARAT BIZIM AGRI • Ama Erivan’i esas Erivan yapan Agri veya Ararat”. Hava acik olunca koskocaman karlarla kapli dag kucuk Agri’yla birlikte karsiniza cikiyor. Agri Ermeni ulusal kimliginin ayrilmaz bir parcasi. Uzerine sayisiz siir yazilmis sarki bestelenmis. Her yerde Agri tablolari takvimleri gorebilirsiniz. Ermenistan’in milli havayolu Armavia’nin amblemi de Agri. Bircok Ermeni bir gun Agri’nin tepesine cikmayi dusluyor. Bunu yapanlar da var. Ne var ki bu bir toprak talebini filan ifade etmiyor cok daha derinlerde Ermeniler’in toplumsal maneviyati ile ilgili bir sey bu. Agri bir yaniyla dinî motifler iceriyor. Nuh peygamberi gemisini tufani vesaire. Bir de hasretlerini huzunlerini duslerini simgeliyor. Aslinda bu konuyu kosemde ayrica degerlendirmek istiyorum. Bir de sunu unutmayin onlar hava musait oldukca burunlarinin dibinde Agri’yi goruyor. Yani guncel yasamlarinin bir parcasi. O yuzden onlara diyorum ki Agri zaten bizden ziyade sizin sayilir hepimizin sayilir.” Ozetle huylanmayin lutfen. Arada curuk dis gibi bakimsiz binalar bir de orada burada terk edilmis pasli Sovyet doneminden kalma envai cesit hurdalar olmasa Erivan cok guzel bir Orta Avrupa kenti gorunumunde ve standartlarinda bir yer olabilir. KAFE KEYFI • Bana gore sehrin en buyuleyici noktalarindan biri Cumhuriyet Meydani. Meydanin etrafi Devlet Guzel Sanatlar Muzesi Disisleri Bakanligi Basbakanlik binalari ve Marriot Oteli ile cevrili. Hepsi Ermenistan’da cikan insanin icini isitan pembemsi tonlardaki Tuf” tasiyla yapilmis. Uzerlerindeki oymalar dantel gibi egzotik ve cok tanidik (Bizde de en guzel tas isciligi Ermeniler ve Suryaniler’e ait degil mi?) Bu meydan bircok ana caddeyi basta Opera Meydani olmak uzere sehir merkezinin diger noktalarina bagliyor. Eger Paris’teki bulvar kafelerini gordunuz ve sevdiyseniz merkez veya Kentron’da bunlara benzer pek cok yer bulabilirsiniz. Ozellikle Opera Meydani’nin etrafinda bircok acikhava kafesi var. Ancak benim favori kafem yine merkezde Abovyan Caddesi’ndeki Café de Paris”. Kahveleri gayet kaliteli. Dondurmalari da oyle. Ama sakin visne dondurmasi ismarlamayin. Arada bir cekirdek cikiyor. Dislerinize yazik olur. Turkiye’de de oldugu gibi kafelere genellikle gencler geliyor. Kizlar super bakimli suslu incecik ve guzel. Kisin buzda dahi uzun sivri topuklu ayakkabilarindan vazgecmiyorlar. Ama bu koket gorunuslerine aldanip da sakin laf atmaya filan kalkmayin. Ermenistan toplumu gayet muhafazakâr. Sovyet doneminden kalma entelijentsiyasi haric evlilik disi iliski yasamaya iyi gozle bakan pek yok. Erkekler siyah giymeye kafalarini kazitmaya ve butceleri musait ise luks model ciplere binmeye pek meraklilar. Ataerkillik tam gaz suruyor. Ancak evlendikten sonra kadinlar evin esas patronu haline geliyor. Aile baglari cok kuvvetli. Cocuklara asiri duskunluk var. Tipki bizde oldugu gibi. Bu tipki bizde oldugu gibi” lafini cok tekrarlayacagim zira Sovyet tortusunu kaziyinca buradan Anadolu kulturu fiskiriyor. Bunda sasiracak pek bir sey yok. Ermenistan halkinin yuzde altmisi Anadolu’dan gelme... TURKLER’E KOTU DAVRANILIYOR MU? •  Ermenistan Turkler icin tehlikeli mi? Hayir. Tam tersi ben sahsen Turk olmanin avantajlarini yasiyorum burada. Birincisi dogal olarak pek Turk olmadigi icin merak uyandiriyorsunuz. Ikincisi Turkce bilenler buzlar biraz eriyince sizinle Turkce konusmaya koyuluyor. Hatta soyle bir iddiaya dahi girebilirim; Rusca ve Ingilizce haricinde Turkce burada en rahat kullanabileceginiz yabanci dil. Zira bircok Ermeni Anadolu gocmeni olan ninesinden dedesinden Turkce ogrenmis. Ornegin cumartesi ve pazar gunleri Cumhuriyet Meydani’nin arkasinda kurulan bitpazarina giderseniz bircok saticinin Turkce bildigini goreceksiniz. Bunun baslica nedenlerinden biri Ic Anadolu’da yasayan Ermeniler ornegin Kayseri’dekiler Konya’dakiler ekseriyetle sadece Turkce bilirlermis. Bir de Karabag savasinin ardindan gocen bircok Azerbaycan Ermenisi var. Onlar da Azerice biliyorlar. Macta aman sakin Turkce kufur etmeyin. Ornegin s” ile baslayan ve r” ile biten alti harfli kufur Ermeni dilinde de yuzde yuz ayni. Esek” hayvan” ha keza. Bununa birlikte bircok Ermeni vatandasi calismak icin olsun tatil icin olsun artik Turkiye’ye geliyorlar. Mesela yeni evliler icin Antalya ideal bir balayi yeri sayiliyor. Ayrica Turk kamyonculari surekli buraya mal tasiyor. Her yerde Turk esyasi goreceksiniz. Ama kimileri bunlara Dubai” mali diyor. LAHMACUNUN KRALI • Memlekete bu kisa gezinizde hasret duyarsaniz mutlaka Tumanyan Caddesi’ndeki Sarkis’in lahmacun veya Lahmajo” salonuna gitmelisiniz. Bir buyuk lahmacun bir porsiyon iclikofte bir de ayrani 6 YTL’den az paraya alabiliyorsunuz. Ancak Sarkis israrla Turkler’den para almam” diyor. Yemekleri ozellikle suboregi inanilmaz leziz ve hafif. Mekânin kendisi de ufak ama cok eglenceli surprizlerle dolu. Gerci disarida da masalar var. Bence en buyuk atraksiyon Sarkis’in kendisi. Sarkis Girboyan’in hikâyesi oldukca tanidik. Esas memleketi Gaziantep. 1915’te ailesi Suriye’ye surulmus. Bircogu yolda olmus veya oldurulmus. Bazilari ninesi Vartuhi dahil Fransizlar tarafindan gemiyle kurtarilmis Suriye’ye veya Lubnan’a goturulmus. Turkceyi Vartuhi’den ogrenmis. Evde hep Turk yemekleri yapilirmis. Aile Sovyet doneminde Ermenistan’a goc etmis. Ancak Sarkis lahmacun isine 2001 yilinda baslamis ve kisa zamanda unu butun Erivan’a yayilmis. Basarinin sirrini soyle acikliyor: Benim tatli dilim arti tatli dilim ustune de bir ayran.” Son gittigimde her masada en az bir Anadolu kokenli musteri vardi. Hepsi Turkce biliyordu. Cogu tipki Sarkis gibi mactan ve Turkler’in gelisinden buyuk heyecan duyuyorlardi. Biz [Turkler’le] konusursak bircok seyi hallederiz kavga ederiz zaman zaman ama konusa konusa hallederiz” diyor ustune basa basa. Ne var ki Sarkis’in en sevdigi deyim Sus u ger” yani Sus ve Ye.” BURALARI GORMEDEN DONMEYINIZ PARAJANOV MUZESI • Sergei Parajanov (1924-1990) Ermenistan’in en taninmis film direktoru. Ancak Tiflis’te dogdu kariyerinin onemli bolumunu Kiev’de gecirdi. Escinsel oldugu icin Sovyet hapishanelerine bolca girip cikti. Ancak muzede bu konu bir karalama kampanyasi” olarak degerlendiriliyor. Escinsellik halen cok tabu bir konu. Dolayisiyla en iyisi bilmezlikten gelmek. Perestroika doneminde Ermenistan bu cilgin ogluna sahip cikti geri cagirdi ve kendisine bir bina yaptirdi. Bu bina simdi muze olarak hizmet veriyor. Parajanov’un olaganustu hayal gucunun urunleri olan meshur kolajlarina evsahipligi yapiyor. Filmleri arasinda basyapiti sayilan Nar’in Rengi”ni mutlaka izlemelisiniz. Ermenice bilmeniz gerekmiyor. Film tamamiyla gorsellik uzerine kurulmus dussel bir solen. Muze her gun 10.30’dan 17.00’ye kadar acik. Giris 700 dram. Taksi soforune Parajanov Tangaran” demeniz yeterli. DEVLET SANAT MUZESI • Eger Rus diye bildigimiz ancak Ermeni olan Ayavzovski’yi begeniyorsaniz en guzel eserlerinden birkacini burada gorebilirsiniz. Diger meshur Ermeni ressamlardan ornekler de var. Ozellikle oryantalist tarzi benimseyen Suryenyants’in tablolari gorulmeye deger. Avrupali sanatcilar bolumunun hemen girisinde birkac guzel Boticelli de gorebilirsiniz. Giris katinda sergilenen cesitli manastirlar ve kiliselere ait panoramik fresklere de mutlaka zaman ayirin. Pazartesi gunleri haric saat 11.00’den 16.00’ya kadar acik. Giris ucreti 800 dram. OPERA MEYDANI • Opera binasi oldukca gorkemli. Viyana’yi Milano’yu aratmayacak kalitede operalar sahneleniyor ustelik beste bir fiyatina. Opera Meydani ise Erivan’in kulturel ve bir anlamda siyasi kalbinin de attigi yer. Subatta yapilan cumhurbaskanligi secimlerine hile karisti iddialariyla muhalefetin gunlerce toplandigi yer de burasi. Meydanda bircok kafe heykel ve her seyden onemlisi civil civil hayat var. Mutlaka ugrayin. Aslinda bir suru daha guzel yer var ama bunlari anlatmak icin ne bizim yerimiz ne sizin vaktiniz musait. Dolayisiyla Ermenistan’a tekrar sirf tatil icin gelin. Kuzeydeki yemyesil daglar Sevan Golu sayisiz kiliseler manastirlar harika. Tam bir trekking cenneti. Kisin da kayak var. Turist yok denecek kadar az. Dunya buralari kesfetmeden haydi ayaginizi cabuk tutun tekrar gelin! SOYKIRIM MUZESI • Tarihe farkli bir pencereden bakmak isteyenlere Soykirim Muzesi’ni siddetle tavsiye ederim. Yureginiz dayanirsa tabii. TURKCE-ERMENICE MINI SOZLUK Barev Dzes- Merhaba Inc bes ek?- Nasilsiniz? Lav em yev duk?- Iyiyim ya siz? Vorter e?- Nerede? Ayo- Evet / Voc- Hayir Yehav- Tamam Shat lav!- Cok guzel! Zugaran- Tuvalet Apres- Aferin Hintrem- Bir sey degil lutfen Snorakalutyun- Tesekkurler Mzkit- Cami Hozi mis cem uzum- Domuz eti istemiyorum Cur- Su Hatz- Ekmek Sa inc arji?- Bu kac para eder? Ay Kezban! Vay Mama can- Aman Tanrim! Lre! Sus!- Sus! Sat urah em- Memnun oldum Sdesutyun- Hoscakalin gorusmek uzere (Dogu Ermenicesi’ne gore hazirlanmistir.) KISA BIR TARIHCE Erivan’in tarihi M.O. 8. yuzyila dayaniyor. Ermeni Bagratid kralliginin baskenti Erebuni’ye –bugunun Erivani- yakin kuruluyor. M.S. 9. yuzyilda Selcuklular’in eline geciyor ardindan 1387 Timurlenk’in istilasina ugruyor. 1513 ile 1737 arasi 14 kere Turkler ve Persler arasinda el degistiriyor. 1604’te Pers hukumdari I. Sah Abbas on binlerce Ermeniyi Iran’a surunce kent nufusunun yuzde 80’ini Muslumanlar olusturuyor. 1828 Carlik Rusyasi kenti isgal ediyor. Ekim Devrimi’nin ardindan kisa bir sure bagimsiz kaliyor ancak ardindan Sovyet Rusya’nin egemenligi altina gidiyor ve modern halini aliyor. Su anki nufus 1 1 milyon. ERMENISTAN CUMHURIYETI Baskanlik sistemi Cumhurbaskani: Serj Sarkisyan Basbakan: Tigran Sarkisyan Disisleri Bakani: Eduard Nalbandyan Toplam Nufus: 2 9 milyon (2005) Yuzolcumu: 29.800 km2 Baskent: Erivan Resmî Din: Ermeni Ortodoks Hiristiyan GMYH: 4 9 milyar dolar (2005) Kisi basina dusen GMYH: 1.625 dolar Etnik yapi: Ermeni yuzde 97 9 Yezidi/Kurt yuzde 1 3 Rus yuzde 0 5 Diger yuzde 0 5. PRATIK BILGILER MEVSIM: Eylul ayi havalar gayet insafli. Gunduzleri oldukca sicak ama bunaltici degil. Geceleri serin. Yaninizda bir hafif ceket veya hirka getirebilirsiniz. Iklim cok kuru nemlendiricinizi unutmayin. ULASIM: Cok rahat. Taksiler bol ve ucuz. Taksimetre olayi pek yok. Fiyati onceden konusun. Aslinda gitmek isteyeceginiz bircok yer yurunecek mesafede. Ufak ve tertemiz metro hatti da var. CUMA NAMAZI: Ana caddelerden Mashtots’ta 1769’da sehir Musluman hukumranligi altindayken insa edilen Gok Camisi var. Dis cephesi Iran mimarisini andiriyor mavi cinilerle suslu kacirmaniz mumkun degil. Ici oldukca bakimsiz. Imam Iran Azerisi. Cami her gun acik. Baska da cami kalmamis. PARA BOZDURMA: Turkiye’de oldugu gibi her yerde doviz bufesi var. En rahat gecen para birimi dolar ama sokakta Turk Lirasi alanlara nadir de olsa rastlaniyor. DIS FIRCANIZI UNUTTUNUZ: Sehir merkezinde SAS adinda Migrosvari supermarket zincirinin birkac subesi var. Her istediginizi rahatlikla bulabilirsiniz. FIYATLAR: Ermenistan neredeyse Turkiye kadar pahali. ACIL DURUMLAR: Allah korusun rahatsizlanirsaniz ozel hastaneler oldukca iyi. Eger cok ciddi bir sorununuz olursa –ama ne olur sadece cok cok ciddiyse eger- beni Ermenistan cebimden arayabilirsiniz. Ermenistan kodu 00 374 + (0) 945 43 786. Elimden geleni yapmaya calisirim. Burada Turk konsoloslugu olmadigi icin isiniz zor. ALISVERIS Mujde! Ermenistan’da kanyak tablo tavla takimi ve elisi disinda alinacak cok fazla bir sey yok. Ama saydigim bu urunler gercekten de mukemmel. Kanyagi kaynagindan Fransizlar’in satin aldigi Ararat Kanyak Fabrikasi’ndan alabilirsiniz. Hem fabrikayi gezmis olursunuz. Butun urunleri tattiriyorlar yaninda da cikolata var. Cok keyifli. Tavlayi (takriben 50 dolar) ve elislerini ise hafta sonu kurulan Vernisaj” veya bitpazarindan alabilirsiniz. Hali filan almaya kalkmayin. En guzel Ermeni halilari Kapali Carsi’da duruyor hem daha ucuza. Aslinda kirmadan tasiyabilirseniz tek tuk Herend porselen parcalar Bohem kristalleri de satiliyor. Turkiye’den daha ucuza. Tablolara gelince bunlari Sanat Vernisaji”ndan almaniz daha uygun olur (Diger Vernisaj’dakiler feci halde kitsch). Iki yuz dolara gayet kaliteli bir resim alabilirsiniz. KREDI KARTINIZA KATIYYEN GUVENMEYIN. COK AZ YERDE GECIYOR! YEMEK ICMEK EGLENCE Yemek konusunda hic sikinti cekmeyeceksiniz. Istemediginiz kadar kebap dolma pilav yani Turk yemegine benzer seyler kolayca bulacaksiniz. Ayrica Avrupa mutfagi da mevcut. Tavsiye edecegim birkac yer var. Hem kebap yemek hem halay cekmek (lorke lorke dahil) hem de manzara seyretmek istiyorsaniz nehir kenarinda Gorj” denilen sehir icindeki mini kanyonda bulunan Monte Cristo” onerilir. Butun taksiciler bilir. Kerevit soslu tagliatelle ve bircok Italyan spesiyalitesi icin Ai Leone” Tumanyan Caddesi No. 40 onerilir. Romantik (ve oldukca pahali) bir gece icin Ermenistan mutfaginin Bati damak tadina kismen uyarlandigi fuzyon tarzi yemek sunan Dolmama” Puskin Caddesi No. 10’da. Kafe tarzi sipsak sandvic pizza. Temiz modern. Bira var (her yerde var galiba pastanelerde bile). Square One” 1/3 Abovyan Caddesi. Caz seviyorsaniz New York’u aratmayacak kalitede muzisyenleri Malkhaz Kulubu’nde canli olarak dinleyebilirsiniz. Puskin Caddesi’nde. Bir de Arto Tuncboyaciyan’in islettigi kulup var. Gitmedim ama cok iyi deniyor. Muzikten bol bir sey yok burada. Super kaliteli.