Karadeniz in bircok kenti gibi Ordu da kozmopolit cokkulturlu bir gecmise sahip. Ancak bugun eski gunlerden eser kalmamis. Ordu’da yillardir kenti terketmeyen biri var. Harutyum Artun. Nam-i diger Bakirci Harut Usta. Etrafa sactigi neseyle taninan Harut Usta Ordu’daki muze gibi dukkâninda anlattikca belki de butun Karadeniz’in yok sayilan bir tarihi cikiyor ortaya. Iste Karadeniz’in acili ve kara tarihinden bir sayfa. • Ordu Ermenileri hakkinda konusmak istiyoruz. Ozellikle sizin hatiralarinizi dinlemek isteriz. Ben artik rahat konusabilirim. 15 - 20 yil oncesine kadar tabiî ki bu kadar kolay konusamazdim. 1924 dogumluyum ama nufusta 1926 yazar. Halk arasinda hicbir zaman bir sorun yasamadim. Din baska millet baska siyaset baska. Ama cahillik cok kotu. Son yillarda halkin cahilligi kirildi biraz. Herkesin dini kendine. Biraz da herkesin bir arada yasamasi icin cok mucadele oldu son donemde. Bedeller odendi. • Siz de cok mucadele etmissiniz. Demokrat Parti’de calismissiniz. Simdi de ODP uyesisiniz. Belediye Meclisi icin aday olmussunuz. Evet 2004 secimlerinde ODP’den Ordu 1. Sira Belediye Meclisi Uyesi adayiydim. (Biraz aradiktan sonra o donemki kartvizitini bulup hatira olarak bize veriyor.) Demokrat Parti’nin Genclik Teskilati’nda calistim. Sonra iktidara geldiler ve soylediklerinin tam tersini yaptilar. DP yeni kuruldugunda cok demokratti. Mesela Celal Bayar Cumhurbaskaniyken Ordu’ya geldi. Demokrasi geliyor’ dediler. Nasil yagmur yagiyor. Hicbir yerde salon vermiyorlar konusma yapmasi icin. Yagmurun altinda biriken bir grup insana konusma yapti. Orda ona semsiye tutanlardan biriydim ben. DP iktidarda cok degisti. Ben de ayrildim onlardan. Ben solcuyum. • Peki neden ODP’li oldunuz? Neden ODP’den Belediye Meclisi adayi oldunuz? Bu soruyu bana zamanin Ordu Valisi Kemal Yazicioglu da sordu. Kemal bizim Caykarali Rum Kalayci’nin oglu. Babasi yakin dostumdur. Cagirdi beni. Gittim yanina. Hayirli olsun siyasete atilmissin’ dedi. Sonra Bir suru parti varken neden onlarla birliktesin parti mi bulamadin’ dedi. Ben de ona bir suru parti benim bu sehirde yasadigimi benim kim oldugumu bilmiyor mu? Bana selam vermeye korkar onlar. Cunku ben Ermeni’yim. Neden hicbir parti beni bu zamana kadar uye bile yapmadi? Onlarla benim gorusum uymaz. Ben Ermeniyim onlar bunu istemez ’ diye cevap verdim. Sonra cocuklar bana adaylik teklifi etti. Onur duydum. Verdim evraki’ dedim. Kapandi konu. • Hrant Dink olduruldugunde korktunuz mu? Neler hissettiniz? Hayir korkmadim. Neden korkayim ki? Beni herkes tanir burada carsida. Ben dogma buyume Ordulu’yum. Babam da Ordulu ydu. Ben gece ucte de sokaga ciksam komsular merak eder uyanir Harut Amca nereye ne oldu?’ derler. Sokakta uygunsuz bir saatte biri beni gorse Harut Amca nereye?’ derler. Yani beni severler. Ben Ordu’da sevilen bir adamim. Benim adamlarim var. Bir sey olur diye beni caktirmadan takip edenler bile vardir. Ben eve girinceye kadar eve girmezler. Kendilerinden gorurler. Hrant’tan sonra Vedat geldi. Onunla konustuk. (ODP Ordu Il Baskani Vedat Sensoy’u kastediyor…) Ben 27 Mayis gordum 71 gordum 12 Eylul gordum. Hepsinde edebildigim kadar insanlara yardim ettim. Buradan insanlar 12 Eylul 1980’de komunist diye Erzincan’a sikiyonetimlere suruldu. Ben biraz cesur bir adamim. Oyle her seye pabuc birakmam. • Erzincan’a surulen insanlardan cok once de icinde sizin akrabalarinizin da bulundugu cok sayida kisi buradan baska yerlere surulmus. Ya da surgun yollarinda oldurulmus. Bildigim kadariyla sizin yakin akrabalariniz da yolda oldurulmus… Bizim aileden 17 kisi oldurulmus. Git nufustan bak. 1914-1915 yillari arasinda Ordu nufusu kacti birkac yil sonra kac olmus. Ordu Ermenileri Sivas’a dogru suruluyor. Benim hem anne hem de baba tarafindan akrabalarim yolda olduruluyor. Karadere-Karabayir denilen yerde. Bir taraf kereste tuccari bir taraf findik ve tahil isleri yapiyor. O katliamda cocuklari oldurmemisler nedense. Annem 7 yasinda teyzem 5 ve dayim 3 5 yasinda. Annemin Dayisi Ordu Belediye Baskani Mordiros Sirinyan. Namli aileleriz. Annem ve kardesleri Mesudiye’de postaci olan bir adamin yanina siginiyor. Helal sut emmis bu cesur postaci cocuklara sahip cikiyor. Aylarca bakiyor. Sonra Muslumanligi kabul eden akrabalarimiz cocuklari aliyor. Babamin hikâyesi daha baska: Ordulu ve Giresunlu cetelerin gozetiminde Sivas’a surulen Ermeniler arasinda bulunan babam ve arkadaslari 20 kisilik bir grup olarak Golkoy’e giderken Dokuz Dolamac denilen mevkide kacmayi basariyor. Babamin anlatimlari bunlar. Babam Migirdic Artun. Ilk soyadi Lazyan. Annem tarafinin soyadi Zaduryan. Babam ve 4 arkadasi Ordu’nun en zenginlerin cocuklari. Geri kalan 15 arkadas hali vakti yerinde olan ama cahil olan koylu. Hepsi genc. 20 kisi yanlarinda erzakla bir alevi koyune siginiyorlar. Aleviler daha hosgoruluymus oteden beri. Kizilen Koyu. Aslinda atalarimiz da oradaki yakin koylerden Ordu’nun icine gocmusler. Bir tanisiklik da var. Eski komsuluk var. 6 ay bu koyluler bizim genclere bakiyor. Sonra koyde erzak kalmamis yoksulluk var. Zulum var. Bu 20 kisi baska bir koye geciyor. Tabii yanlarinda biraz para ve kiymetli esya var. Simdiki yayla yolunda Yokusdibi-Catak’ta 6 ay daha saklanmislar. Ortalik yatisinda Melet irmagi yatagini izleyerek Ordu’ya deniz kenarina gelmisler. Orda daha onceden satin aldirttiklari bir tekneyle Rusyaya karsiya gecip kurtuluyorlar. • Ama babaniz daha sonra donmus. Ne kadar orda kalmis diger arkadaslari ne yapmis? 20 kisinin hepsi Rusya’ya siginmis. Ruslar aranizda asker olmak isteyen var mi’ diye sormus. Savasta annelerinizin babalarinizin intikamini almak isteyen var mi?’ 15 koylu kokenli genc asker yazilmis. Babam ve arkadaslari 5 kisi ise hayir’ demisler. Babam 4 yil bir bakircinin yaninda calismis. Usta olmus. O 15 arkadasi ise Kars’ta Erzurum’da analarinin babalarinin intikami icin savasiyor. Orda Ruslarla birlikte savasan Ermeni birliklerinde cok sayida Karadenizli Ermeni varmis. Yani katliamdan kurtulup canini kurtaran Ermeni gencleri daha sonra asker yazilmislar. Ben intikami dogru bulmuyorum. Babam da dogru bulmamis. Sonra ortalik yatismis af cikmis. Babam geri gelmis. • Peki babanizin anlatimlarina gore geri dondugunde ona bir baski yapilmis mi? Hayir af cikmis. Ataturk af cikarmis… Babam ondan sonra donmus. • Ne affi? Babanizin bir sucu yok ki… Iste Ermeni ya yani Ataturk gelince demis ki herkes ozgur. Aaah ahhh… Boyle iste… Babam gelmis. Iste katliamdan kurtulmus bir yil daglarda koylerde 4 yil da Rusya’da kaldiktan sonra gelmis. Her yer talan edilmis sehirde kimse yok. 2 bin hanelik Ermeni toplumu inmis 135 haneye. O zaman cogunluk Rumlardaymis. Rumlardan kimse kalmamis sehirde. Babama ortaliga bakmis. Rum bakircilar dukkânlarini birakip kacmislar. Babam da meslek ogrenmis ya Rusya’da. Rumlarin dukkânlarindan alet edevat toplamis. Kendine bir dukkân acmis. Su kutuk var ya orsun kutugu ve ors Rumlardan kalmis. Babam almis getirmis. Babamin eski dukkânindan bana kaldi. Uzerinde yillarca bakir dovdum. (Kalkip nasil bakir dovdugunu gosteriyor…) Babam carsida burada dukkân acmis. Ac bir delikanliyi yanina cirak almis. Sonra muftu gelmis cocuga bir gâvurun yaninda ciraklik durmak gunahtir demis. Cirak da sey cikmis demis ki Ben acliktan olurken gunah degil miydi?’ Babam bunu duymus. Valiye cikmis. Vali muftuyu surmus. Oyle olmus o yillar… • Rumlarin ve Ermenilerin surulmesinde katledilmesinde Karadenizli ceteler onemli rol oynuyor. Babaniz dondugunde cete liderleri nufuzlu birer kisi olmali… Tabii onlar hâlâ Ordu’nun Giresun’un en buyuk aileleri. 1877-78 yillarinda 93 harbi diye bilinen Osmanli-Rus Savasi sirasinda cok sayida Musluman Gurcu Cerkez de bu taraflara geldi. Yerli halk da Trabzon’dan bu tarafa geldi. Musluman Kafkas gocmenleri ve evlerinden edilmis Trabzonlular yerel Hiristiyanlara karsi zaten toplumda olusmus ve yukardan pompalanan dusmanligi iyi kullandi. Bizleri katledenlerin onemli bir kismi yerlesik hayata gecememis Kafkas gocmenleriydi. Mesela Curuksulu Ziya Bey Fatsa Kabakdagi’na yerlesen Gurculerin lideriydi ve 200 atlisi varmis katliam sirasinda. Askerlik cagina gelmis gencler mahkûmlar asker kacaklari ve eskiyalardan olusan bir Mustakil Tabu’ kurmustu. Yine Ahmet Cemal Magden. Topal Osman var bir de. Resmi tarih Magden’le Ziya Bey’in Topal Osman’a Ordu’da huzuru bozdurtmadigini’ yazar. Yalan. Hep birlikte yaptilar. Topal Osman Ruslar’a karsi savasmis. Orda basari elde etmis ve artik denetlenemez hale gelmis. Sonunu biliyorsunuz zaten. Sonra Milletvekili olan Kemal Gonul’un babasi Cakir Ahmet Cavus… Bunlarin hepsi cete. Merkezi hukumet bunlara gordurmus isini. Biz bunlari bir tarih bilgisi olarak soyluyoruz simdi. Yoksa benim ne bunlarla ne de bunlarin benimle bir alip veremedigi yok. Zaten bunlar bize karsi kiskirtilmis. Bizden bosalan toprak ve varliklara konma hevesiyle yapmislar bunu. Oyle cete reisleri var ki katliamda sizi Rusya’ya tasiyacagim diye zengin Ermeniler’den para alip kayiga bindirip denizde bogmuslar. Boylece defalarca sefer yapmislar. • Nerede oturdunuz? Mahalleyi hatirliyor musunuz? Simdi Ismet Pasa Ilkokulu var ya orasi eski Ermeni mahallesiydi ve okulda Ermeni okuluydu. Babam orda bir eve yerlesmis. Evlenmis sonra. Orda bir de kilise vardi. Ben o okula gittim cocuklugumda. O kiliseye gittim annemin elini tutarak. Sonra kiliseyi Yozgat’tan 1933 yilinda Ordu’ya gelen bir vali vardi. Vali Baran. O yiktirdi. Camii oldu kilise. Yikim ihalesini de Aslan Akin diye bir muteahhit almisti. Zarar etti. Taslar cok kuvvetliydi. Yikamadi. Ben hep hatirlarim o yillari. Ben 1924’te dogmusum ama nufusta 1926 yazar. Bakin benim ilkokul diplomamda yazar. Mahalle Ermeni Mahallesi diye. (Diplomasinin fotokopisini gosteriyor…) Peki sonra ne oldu bizim mahallenin adi? Zaferi Milliye. Milli bir zafer kazanildiktan sonra mahallenin adi degistirilmis yani. • Simdi Ordu’da kac Ermeni yasiyor? Birbirinizden haberdar misiniz? Ordu’da toplam 4 kisiyiz. Benden baska Dr. Dikran Toraman var. Kardesi Eczaci Ardem Toraman ve Anjel Omurbeg var. Benim hanimi Latife Artun’u da sayarsak 5 kisi ama benim hanim artik Istanbul’da. Ancak Ordu’da Muslumanliga gecmis aileler var. Hic ummadiginiz aileler var. Bir de kendisinin Ermeni oldugunu bilmeyenler var. Sonradan ogrenip cok sasiranlar var. Cocukken kurtulup sonra baskalari tarafindan buyutulen ve Muslumanlastirilanlar var. (Bahriye Ucok’u buna ornek gosteriyor… Kendisinin bu konuyu Bahriye Hanim’la bizzat konustugunu soyluyor…) Biz yine birkac kisi variz. Rumlardan kimse kalmadi. En son eski Futbolcu Halis Etci vardi. Galatasaray’da Gencler Yurdu’nda Orduspor’da oynadi. Simdi Selanik’te hastaymis yerinden kalkamiyormus. • Askerlik yaptiniz mi? Yaptim tabii. Bize yaptirilmiyordu ama. Silah bile aldim. Hani benim zamanimda bir yumusama olmustu. O donemde yaptim ben. Hey gidi gunler hey. Biz Ermenilere o zamana kadar kirmizi elbise giydirirler Nafa askeri derlerdi yani karayolu yapiminda falan calistirirlardi. Oyle asker olamazlardi. Ihtiyac oldugunda yola ise cagirilirdi. Ama ben onbasilik yaptim. Erzurum’da askerlik yaptim. Piyade onbasiydim. Alay sancagini cezali olmaktan kurtardik hem de. 3 yil askerlik yaptim tam. 1949’da terhis oldum. • Neden Ordu’yu terk etmediniz? Ben okumadim. Aslinda okuyabilirdim. Ama babam okumami istemedi. Onun yaninda kalmami istedi. Ben de zaten paraya falan alismistim. Calismak icin de gurbete cikmama gerek kalmadi.Ancak daha sonra ortalik karisinca kalan aileler bile Ordu’dan Turkiye’den kacmaya baslayinca ben de kacmak icin gemici cuzdani cikardim. Hâlâ saklarim bu cuzdani. Ne olur ne olmaz… (Guluyor…) Cogu kisi boyle gitti. Ama ben akrabalarimin yanina Amerika’ya gezmeye gitmistim bir kere. Bana gore degil oralar. Oz kardesine telefon ediyorsun: Aksam musaitsen gelebilir miyim?’ diyorsun. Boyle bir sey olabilir mi? Ben gitmekten vazgectim. Ne olursa olsun dedim. Ben Ordu’yu cok seviyorum. Bak Istanbul’a bile gitmiyorum. Ordulularin hepsi Ordu’yu terk mi etti? Ben Ordulu’yum ve burada kaliyorum.