Rum Manastirinin kurtardigi 600 yetim Ermeni cocugunu Turk askerleri zorla aldilar. Askerler onlari gemici Bayraktar Oglu Rahman a teslim ettiler. Aldiklari emirle denize acilan gemiciler cocuklari birer birer cuvallara doldurup agizlarini sikica baglayarak ve karadan epeyce uzaklastiktan sonra korpe bedenleri denizin karanlik sularina attilar. Yuzyillar boyunca Ermeniler yiginlar halinde Karadeniz’in Guneydogu kiyilarinda ozellikle Trabzon’dan Samsun’a uzanan sahil boylarinda otururlardi. Sadece bu iki sehir arasinda bulunan sayisiz koylerde degil Pontusun hemen hemen butun bolgelerinde de cok sayida Ermeni yasardi. Butunuyle Ermenilerin yasadigi koylerin sayisi ise 200’u askindi. Bir tek Ordu vilayetine bagli 23 Ermeni koyu vardi. I. Dunya Savasi arifesinde Trabzon vilayetindeki Ermenilerin tam sayisini belirlemek zordur. Cunku degisik istatistik verileri birbirlerinden cok farklidir. Durum boyle olunca verilen bilgiler aceba vilayete mi kazaya mi yoksa nahiyeye mi ait oldugu tam olarak acik ve net belirtilmemis muglak birakilmistir. Nitekim 1908 yilindaki Turkiye’nin verdigi resmi istatistiklere gore Trabzon vilayetinde kayitli 46.789 Ermeni ikamet etmektedir. Devrimci Ermeni Federasyoncular (Tasnaklar) Partisi’nin ellerinde bulunan verilerde ise Trabzon vilayetinde 64.966 Ermeni ikamet etmektedir. Teodik Trabzon vilayetindeki Ermeni halkinin sayisinin 65 bin kisi oldugunu Y. Lepsius ise 53 bin oldugunu soyler. Ayni donemdeki kaynaklarda 50 bin Ermeni’nin oldugundan soz edilir. Gunumuzdeki bazi arastirmacilarin kanisinca savas doneminde Trabzon il sinirlarinda 60 bin Ermeni yasamaktaydi bunlarin 14 bininin Trabzon’un merkezinde oturdugu belirtilmektedir. Samsun bolgesinde 30 bin Ermeni’nin yasadigi bunlarin 5 bininin Samsun sehir merkezinde ikamet ettigi bilinmektedir. A. Melkonyan’in hesaplarina gore Buyuk Ermeni Soykirimi arifesinde Trabzon vilayetindeki Ermenilerin toplam sayisi Samsun vilayetiyle birlikte 70 bin kisi civarindadir. Gayet acik ve net olarak anlasilacagi gibi aralarindaki fark hesaplanirsa en cok 90 bin ve en az 46.789 kisi tutmaktadir. Trabzon Ermenileri’nin sayisiyla ilgili verilen celiskili istatistik bilgileriyle cok buyuk farkliliklar arz ettigi gorulmektedir. Bizce Trabzon’da yasayan Ermenilerin sayisi hakkinda verilen bilgiler sik sik Trabzon ile Samsun’un sayimlari ya ayri ayri ya da birlikte gosterilerek verilirdi 47 bin kisilik farkin sebebi de iste budur. Gercekte bunlar ayni vilayetin sancaklari olarak sunulmaliydi. Kimi arastiricilar Trabzon denildiginde akillarina hemen sancak gelirdi. Demek ki sayi bir haliyle vilayeti diger haliyle de sancagi kapsamaktaydi. Kanimizca A. Melkonyan gercege daha yakin cunku kendisinin onerdigi sayi (70 bin kisi) vilayeti kapsamaktadir. Su halde eger asagida Trabzon Ermenileri’nin Buyuk Ermeni Soykirimina ugramis kurbanlarinin sayisindan soz edilirse kayiplarinin sayica 70 bin kisi oldugunun belirtilmesi daha gercekci olacaktir. Katliamin alt yapisi hazirlaniyor Bilindigi gibi Osmanli Imparatorlugu’nca 1915 yilinda Ermenilere karsi baslatilan soykirim daha 12 Subat’ta Imparatorlugun emirleriyle ilk once Ermeni memurlarinin gorevlerinden uzaklastirilmasi ve ordudaki Ermeni askerlerin silahsizlandirilmalariyla birlikte basladi. Ayni zamanda Ermenilerin ilk tutuklanmalari ve toplatilmalari yine bu donemde gerceklesti. Ittihatcilar buyuk bir sevkle subat ve mart aylarinda Ermenileri kitleler halinde katletmeye hazirlaniyorlardi. Bu olaylar 24 Nisan’da baslayip aralik ayina kadar kesintisiz devam etti. Aralik ayi sonunda hemen her sey tamamlanmisdi artik. Trabzon Ermenilerinin Golgotasi’nin sayfalarinda Ermeni Soykirimi’yla ilgili kara haberlerin ozel yeri var. Sehir merkezi stratejik onemi nedeniyle daha savasin ilk gunlerinde kanli olaylara sahne oldu. Ocak 1915’te Rus askeri gemileri Trabzon’a yaklasip askeri hedefleri zorlanmadan bombalamaya basladilar. Ruslarin bu bombardimanlari esnasinda cok sayida sivil yerlesim merkezleri ve evler buyuk hasar gordu. Sivil halktan yasamini kaybedenler ve yaralananlar oldu. Askeri karargah komutanligi ve Vali Cemal Azmi anti Rus ve ozellikle de Hiristiyanlara karsi guclu bir antipropogandaya basladilar. Muslumanlarin basina gelen bu ani felaketlerin belalarin bas sorumlulari ve suclulari Ermeniler olarak gosterilmeye baslandi. Valinin ozel olarak tayin ettigi ajan provokatorler sehirde ve ilcelerde anti Ermeni propogandasi yaparak siddeti koruklemekteydiler. Cephedeki Turk ordularinin yenildigi agir kayiplar vermeye basladigi ve cephenin yavas yavas Trabzon’a cekildigi zaman bu propogandanin dozu da artarak siddetlendi. 1915 yilinin subat mart ve ozellikle de nisan ayinda Ermenilerin durumu gittikce kotulesti ve kitleler halinde toplu tutuklanmalar kacirmalar ve katliamlar basladi. Katliam 13 Haziran’da basladi 19 Nisan 1915’de valinin verdigi emir geregince Trabzon sehir merkezi ve civarindaki butun Ermeni koylerinde onceden planlanmis aramalar baslatildi. Bu aramalarini yogun bir sekilde uc gun surdurduler. Eylemlerinin amaci sanki gizli depolarda saklanan silahlarin meydana cikartilmasiydi. Ama maalesef aramalar bir sonuc vermedi fakat yine de makamlar Ermenilerin silahli olmadiklarina kanaat getirmediler. Genel tehcir ile kirimlardan once Cemal Azmi’nin emri uzerine Trabzon Ermenileri’nin aktif dini onderlerinden Gevorg Turyan katledilir. Nisan ayinda taninmis 42 ermeni aydini tutuklanir. Bunlar Samsun’a goturulmek bahanesiyle sehirden cikarildiktan sonra hunharca iskencelerden sonra kafalari parcalanarak oldurulur. Iste Trabzon Ermenilerinin katliamina bu sekilde basladilar. Gayet acik ve net anlasildigi gibi Ermenileri boyle kirmalarinin nedeni hukumetin bunu genel bir nitelige burundurerek Ermenilerin toplu katledilmesini kisacasi soykirimi planli bir sekilde hayata gecirme politikasindan baska bir sey olmadigi gercegiydi. Nitekim 1915 yilinin haziran ayi ortasinda Kostantnupoliste Trabzon Ermenileri’nin tehcirine baslanmasi hakkinda karar alinir. Cemal Azmi ve yardimcilari (bunlar arasinda azili katiller ve ozellikle de cani Tekkes Nesat da yer almaktadir) Trabzon’da vakit gecirmeden Ermenilerin tehcirine basladilar. Tarih arastirmalarinda Trabzon Ermenileri’nin tehcir edildikleri tarihine iliskin belirsizlikler ve celiskiler var. Ornegin H. Tasyan ile C. Braysa gore tehcir emrinin tarihi 26 Haziran gunudur Haykazn Ghazaryan ile H. Hovakimyanin fikirlerine gore bu 13 Haziran M. Gusakcyan’in tarihi verilerine gore ise 12 Haziran gunu verilmistir. M. Arzumanya’nin bilincinde ise bu olay 17 Haziran olarakkalmistir. Con Kirakosyan 23 Haziran ve nihayet Levon Vardan 1 Temmuz gunlerinde oldugunu ileri surer. Bizce burada basit bir yanlis algilama olayi var o da tehcir emri ve bunun pratikte uygulanma tarihlerinin birbirine karistirildigidir. Gercekte emir 13 Haziran gunu verildi tehcir ise 5 gun sonra yani 18 Haziran’da basladi. Eski ile yeni takvimlerin birbirine karistirilmasi karmasaya yol acti. Nitekim Levon Varda’nin tasbit ettigi 1 Temmuz acikca digerlerin kullandiklari 17 Haziran oluyor. Boylece Trabzon Ermenileri’nin surgunune 18 Haziran gunu baslandi. Bundan bir gun once 40 Ermeni parti uyesi gece tutuklanip denizde bogduruldu (Mustafa Suphi ve 14 yoldasinin kemalistlerce Karadeniz’de bogdurulduklari gibi.) Daha once de Trabzon Askeri garnizonuna askerlik gorevlerini yapan 500 Ermeni topluca kursuna dizilmisti. Insanlar canli canli Karadeniz’e atildi 13 Haziran tarihli tehcir yasasina (emri) gore sehir ve vilayetin Ermenileri tehcire hazir olmaliydi. Surulenler yanlarinda sadece acil ihtiyac maddeleri ile para bulundurma hakkina sahipti. Boylece 17 Haziran’da olusturulan ilk kafile 18 Haziran sabah erkenden sehirden cikti. Golgota baslandi. 6000 kisilik kafile kasabadan az uzaktaki deniz kiyisinda durduruldu. 19 Haziran’da kafilede bulunan 14-60 yas arasi tum erkekler gruptan cikarilip elleri bagli 50-60 kisilik gruplar halinde Kalafka deresi yatagindan Canik dagina dogru goturulduler. Yolda Cevizlik koyu civarinda hepsi hunharca katledildi. Kadin cocuk ve ihtiyarlardan olusan diger grup ise Sirganli ovasina kadar yoluna devam etti bu kafile de yorenin ceteleri tarafindan zorla yollari kesilerek durduruldu. Guzel kizlar gelinler ve genc erkekleri gruptan ayirarak aralarinda paylastilar. Erzincan’a ancak Trabzon’un birinci kafilesinden sag olarak toplam 700 kisi ulasti bunlarin cogu da yorenin Kamakh gecidinde kurban gitti. 20 Haziran gunu her biri 500-600 kisilik gruplarla ikinci ve ucuncu kafileler Trabzon disina cikarildi. Bunlar hepsinin akibeti de ilk kafilenin akibeti gibi oldu katledildiler. Bircoklari Cevizlik diye adlandirilan bir yerde kurban gitti: Parcalanmis bedenleri Degirmen Dere nehrine atildilar. Tehcirin ilk gunlerinde farkli gerekcelerle kurtarilmis bircok taninmis ve zengin Ermeni haziran ayi sonlarinda Karadeniz’in karanlik sularinda bogduruldu ayrica 60’tan fazla hamile kadin canli canli denize atildi. Bir seyin altini onemle cizerek belirtmek gerekirse Cemal Azmi Trabzon Ermenileri’ni yollarda oldurmekten daha cok denizde bogmaya tercih ederdi. Cunku yollarda oldurmeleri halinde cesetlerini gommeye ihtiyac duyulacakti. Ozellikle Trabzon’lu 600 Ermeni cocugunun toplu halde imhasi korkunc urperticiydi. Rumlarin Khristaf metropolitisi (Rumlarin Manastiri) kimi sebeplerden tehcirden kurtarilabilmis 600 yetim cocugu toplayip onlari yetimhanelere yerlestirmek istedi. Ilgili makamlar once razi oldular ama daha sonra temmuz ayi ortalarinda Turk askerleri cocuklari Rum velilerinin ellerinden zorla alip sahil kiyisina goturduler. Askerler onlari burada gemici Bayraktar Oglu Rahman’a teslim ettiler. Aldiklari emirle denize acilan gemiciler cocuklari birer birer cuvallara doldurup agizlarini sikica bagladi ve karadan epeyce uzaklastiktan sonra korpe bedenleri denizin karanlik sularina attilar. 600 cocuktan ancak 8 tanesi mucizevi bir sekilde kurtarildi . Turk gemicilerine rusvet verip Samsun’a kacmak isteyen 500 Ermeni’nin kaderi de digerlerinin akibetiyle ayni oldu. Trabzon’daki ABD konsolosu Crawford’un cabalariyla kurtarilmis 450 genc Ermeni kizinin akibetleri de tuyler urperdiciydi. Turkler once onlari konsoloslugun elinden alip sonra irzlarina gectiler ve Cemal Azmi’nin emriyle Muslumanlasmaya zorlandilar. Kizlarin cogu Muslumanlasmayi istemediler onlarin ellerinden kurtulmak icin intihar ettiler. 1915 yilinin sonlarinda artik Trabzon sehir merkezi ve vilayetlerinde Ermeni kalmamisti. Trabzon’daki Italya Baskonsolosu P. Korini’nin Subat 1916’da Mesacero” gazetesi muhabirine verdigi demecte vurguladigi gibi artik 1915 yilinin sonlarinda sehrin 14 bin Ermenisi’nden yalniz 100 kisi kalmisti digerlerinin hepsi ya Karadeniz’e ya da Degirmen Dere nehrine atilmisti.” Nisan 1916 yilinda Rus ordusunun Trabzon’a girdigi zaman burada ancak 15 Ermeni kadin ve 500 yetim cocuk kalmisti. Yaklasik verilere gore Trabzon ili ve civarindaki 70 bin Ermeni’den yalniz 2.800 kisi kurtarilip dunyanin degisik yerlerine goc ettirildi. Direnis ve intikam eylemleri Trabzon Ermenileri’nin tehcir yasasina karsi bazi yerlerde direnisler orgutledikleri soylenmektedir. Ne yazik ki bunlar hakkinda elimizde yeterli bilgilerimiz pek azdir. Bugun Van Musa dagi Urfa’da halk ayaklanarak silaha sarilmis direnmistir gucu oraninda karsi koymus teslim olmamistir. Baska bolgelerde de carpismalara girmis direnmek icin tum gucleriyle carpistiklari bir gercektir. Trabzon Ermenileri’nin de direndiklerini bu yonlu cabalarini unutmamak gerekir. Hatiralarda bunlara iliskin anlatimlar var. Tehcirin ilk gunu 20 Haziran’da valinin verdigi emirle hareket eden yandaslari 40 Ermeni erkegini bogmak amaciyla denize goturecekleri zaman Ermeniler kendilerine refakat eden polislere saldirip onlari saf disi birakirlar. Ermeniler cok buyuk ve agir kayiplar vermesine ragmen bazilari kurtarilip / kurtulup Rusya’ya gecmeyi basarir. Ozellikle Gurgen ile Paruyr Sargsyan kardeslerin Cemal Azmi’yi oldurme girisimleri oldukca onemlidir. Suikast girisimleri her ne kadar basarisizlikla sonuclansa da bu olay Trabzon’daki Ermenilerin kesime boynu bukuk gitmediklerini ispatlamaktadir. Gumushane ile Erzincan yolundaki Tekkase istasyonunda Turk jandarmalariyla yasanan bogusma oldukca ilginctir. 100 kadar Trabzonlu Ermeni erkegi tehcir esnasinda kendilerine refakat eden jandarmalara saldirarak bunlari saf disi birakir mavzerleri de alarak daglara cikarlar. Sedrak Sargsyan ile Ervand Terteryan da direnisleriyle kahramanlik ornegi sergilemislerdir. Onlar tehcir emrine asla boyun egmeyip evlerinin damlarinda mevzilenirler atese atesle karsilik verirler Turk asker ve jandarmalarina karsi dise dis direnirler ve dusmanlarina oldukca agir kayiplar verdirirler. Son kursunlarina kadar carpisirlar en son kursunlarini da kendilerine sikarak intihar ederler. Ozellikle Trabzon yakinlarindaki Khne Trme Car Sampa daglarini kendilerine mesken edinen 600’den fazla Trabzon Ermenisi’nin direnis muharebeleri unutulmamistir. O carpismalara onderlik eden Zil Ohannes Mikayel Zeytuncyan Hakob Kehyan gibi yigit insanlardi. 1915 yili temmuz ve ekim aylari arasinda toplari ve makineli tufekleriyle gelen duzenli Turk ordu birlikleri Konka ormanlarinda mevzilenmis Ermeni yigitlerini ezmeye ve imha etmeye calismis ama bunda basarili olamamis agir kayiplar vererek geri cekilmek zorunda kalmistir. Belirtmek gerekir ki Ermeniler belli araliklarla ama surekli ta 1923 yilina kadar mucadele ettiler. Bu tarihte sonra da geriye kalanlar kayiklarla takalarla Karadeniz uzerinden dalgalarla bogusarak Rusya ulastilar. Bunlar silahlari ellerinde yenilmeden ama memleketlerinden uzaklasan son 700 Ermeni oldu. Soci ve Tuapse yerel komunist partisi yoneticileri tarafindan 40 gunluk hapisten sonra deniz kiyisi bolgelerinde oturmamak sartiyla hepsi serbest birakildi. Iste Trabzon Ermenileri’nin son kahramanlarina olan ozlemlerinin sahane sayfasi boylece tamamlandi. Baska direnis hareketleri hakkindaki bilgilerimiz maalesef yok ancak bunlarin olmadigini degil kuvvetle olduklarini tahmin edebiliriz. Trabzon kirimlarinin orgutculeri de Ermeni soykiriminin bircok sorumlulari gibi hak ettikleri cezaya carptirildilar. Vali Cemal Azmi 17 Nisan 1922’de Berlin’de Arsavir Sirakyan tarafindan olduruldu. Cemal Azmi’nin en yakin yardimcisi ve azili Ermeni dusmani olan Tekkes Nesad da yine Ermeni intikamcisinin kursunlariyla devrildi. Cemal Azmi’nin suc ortaklari Mehmed Ali Imamzade Mustafa Niyazi ve digerleri Kostantinapolis Harp Divani’nca 1919 yilinda degisik sureler ile Malta’ya suruldu. Trabzon’da Ittihatcilarin parti komitesi sorumlusu Nayil Bey ise 1918 yilinin ateskes gunlerinde Azerbaycan’a kacti ve burada da Ermeni intikamcisi tarafindan olduruldu. Trabzonlu Misak Torlakyan Ermeni Nemesis harekatinin aktif uyelerindendi. Misak Torlakyan 18 Temmuz 1921’de Kostantinapolis’te 30 bin Baku Ermenisi’nin 1918 yilinda vahsice katledilmelerini orgutleyenlerden biri olan Azerbaycan eski Icisleri bakani Behbut Han Civansir’iyi tek kursunla oldurdu. Trabzon Ermenileri’nin cellatlarindan Nayil Bey’in Behbut Han Civansir’in cok yakin dostlarindan birisi oldugunu da unutmamak gerekir. PETROS HOVHANNISYAN Petros Hovhannisyan: Erivan Devlet Universitesi tarih doktoru docent