Ermeni soykirimi meselesini lobi ve yasama faaliyetlerinden once tarihciler arastirma ve tartismaya konu etmeli. Tarihsel gercegi tutarli bir bicimde ortaya cikarmak icin ortak bagimsiz arsivlere tam anlamiyla girebilen bir Turk-Ermeni tarih komisyonu kurulmasinin vakti geldi Gecen hafta ust duzey bir Fransiz yetkili Turkiye nin Gaz de France i 12 milyar dolarlik bir boru hatti projesinden dislamasini gorusmek icin Istanbul a gitti. Bu kararin nedeni Fransa nin 1915 te uygulanan soykirimda yuz binlerce Ermeni nin oldugunu inkâr etmeyi suc sayan bir yasayi kabul etmesiydi. Turk hukumetinin tarihi ciddiye aldigi ortada. Daha ekimde ABD Kongresi Fransa daki yasaya benzer (ama cezai yaptirim icermeyen) bir tasariyi gundeme alinca Turkiye ABD nin Irak taki askeri faaliyetleri acisindan hayati onemdeki hava sahasini kapatma tehdidi savurdu. Bunun uzerine ABD geri adim atti. Turkiye bu tarihsel trajediyi 1915 olaylari diye tanimliyor ve soykirim kavramina itiraz ediyor. Ankara bu tutumu tavizsiz savunuyor ve Fransa daki yasanin tersinden muadili mahiyetinde soykirim kavraminin kullanilmasini suc sayiyor. Turkiye sarp daglarla kapli bir bolgedeki bir dizi nufus transferinde yuz binlerce insanin hayatini kaybettigini inkâr etmiyor ama can kayiplarini burokratik yetersizlikle sert iklim kosullarinin biraraya gelmesine bagliyor. Iki duzine ulkenin yani sira Ermeniler icin bu son derece basit ve acik bicimde soykirim di. Tarihsel anlatilar arasindaki bu catisma Fransa ve ABD nin son donemde ogrendigi gibi akademik bir meseleden fazlasi haline geldi. George Orwell tarihle siyaseti karistirmamak konusunda bizi uyarmisti fakat neredeyse bir asir sonra hukumetlerle akademisyenlerin bu ihtilafi cozmek icin isbirligi yapmasinin vakti belki gelmistir; uluslararasi bir komisyon kurulup tutarli ve isbirligine dayali bir bicimde bu meseleler arastirilabilir. Benzer nedenlerle gerilim yasayan Cekler ve Almanlar 1990 larda ortak tarih komisyonu kurmustu. Nurnberg deki uluslararasi mahkemenin kesin bir bicimde soykirim olduguna hukmettigi (buna Ruanda ve Srebrenitsa ya dair verilen soykirim kararlari da eklenebilir) Yahudilere yonelik Nazi kiyimindan farkli olarak Ermeni soykirimi veya 1915 olaylari uluslararasi capta benzer bir tarihsel veya hukuki incelemeye konu edilmedi. Trajediyi tanimlamak icin Uluslararasi Adalet Merkezi ve Uluslararasi Soykirim Akademisyenleri Birligi gibi kuruluslar belli tespitler yapti. Fakat resmiyet tasiyan arsivlere tam olarak girebilen veya Turk ve Ermeni akademisyenleri iceren bagimsiz bir tarih komisyonu olmadi. Son yillarda Turkler ve Ermeniler meseleyi ortaklasa ele almak yonunde bazi tesebbuslerde bulundu. 2001 te buyuk bir tantanayla bir Turk-Ermeni uzlasma komisyonu kuruldu fakat omru sadece bir yil oldu. 2005 te Hrant Dink Salzburg Kuresel Semineri nde 30 Turk ve Ermeni akademisyen ve gazeteciyle Turk-Ermeni diyalogunu gelistirmenin yollarini tartisti. Gecen nisandaysa Elie Wiesel in basini cektigi bir grup Nobel odullu sahsiyet karsilikli anlayis ve uzlasma cagrisi yapan bir bildiri yayimladi ve bildiri Turk akademisyenlerce acik bir mektupla selamlandi. Diyalog yonunde bir jest mahiyetinde Turk hukumeti gazetelere tam sayfa ilanlar vererek ortak bir Turk-Ermeni tarih komisyonu olusturulmasi cagrisi yapti. Turkiye Basbakani Erdogan da daha bu ay Munih teki guvenlik konferansinda bu tutumu tekrarladi. Belki de Turkiye nin onerisine kulak verip bagimsiz uluslararasi bir tarih komisyonu kurmanin vakti geldi; bu komisyon tarihsel gercekleri ve hukuki tanimlari tarafsiz ve tutarli bir bicimde arastirabilir boylece bagimsiz ve bilgiye dayali bir kani olusturabilir. Boyle bir komisyon tarihsel gercekleri ortaya koyup hukuki tesirleri konusunda hukum verebilmesi icin tarihi otoriteye ve hukuki uzmanliga sahip olmali. Ayrica Turkiye ve Ermenistan in yani sira Rusya Fransa ABD ve ilgili arsivlerini acabilecek diger ulkelerin isbirligi gerekecektir. Ve komisyon konuya dair bilgileri iceren ozel arsivlerden de yararlanacaktir. Tarih lobi ve yasama faaliyetlerinden once arastirma ve tartismaya konu edildiginde en iyi sekilde anlasilabilir. Zaman ve kaynak acisindan kuskusuz maliyetli olacaktir bu fakat ABD ve Fransa nin da bildigi gibi cozulmemis tarihsel meseleler genellikle cok daha yuksek bir fiyat etiketiyle cikip gelir. (Tarihsel Adalet ve Uzlasma Enstitusu nun esbaskanlari 25 Subat 2008)