ABD ve Ingiltere nin Ikinci Dunya Savasi sirasinda Moskova yonetimiyle yaptigi muzakerelerin tutanaklari Stalin liderligindeki Sovyetlerin o donemde Turkiye’den Kars ve Ardahan’i talep ettigini ve Bogazlar’da us istedigini bizzat Stalin’in agzindan net bicimde ortaya koyuyor. Milliyet-Belgeler ayrica Stalin’in dunyanin cesitli ulkelerinden Ermenileri SSCB’ye getirttigini ve onlari isgal etmek istedigi Dogu Anadolu’ya yerlestirmeyi amacladigini Dogu Anadolu’yu isgaline hakli zemin olusturma cabasi icerisinde SSCB’ye getirttigi Ermenileri kullanmaya calistigini gosteriyor. Nazilere karsi muttefik olan ABD Ingiltere ve SSCB arasinda 16-26 Aralik 1945’te Moskova’da duzenlenen disisleri bakanlari konferansinin tutanaklari Sovyetlerin Turkiye’ye yonelik toprak ve us taleplerinin en yetkili agizdan bizzat Stalin tarafindan dile getirildigini belgeliyor. Sovyetlerin Turkiye’den toprak ve us iddialarinin varligi bugune kadar biliniyordu ancak Turkiye’ye verilen notalarda diplomatik ve belirsiz bir uslup kullanildigi talepler ayrica bir propaganda savasi biciminde Sovyet gazetelerince veya Sovyet akademisyenlerince dile getirildigi icin tartismaya cok acikti. Ancak Stalin’in bu talepleri bu kadar aciklikla ortaya koydugu bilinmiyordu. Bati’nin acikca Turkiye’nin yaninda yer almasinin da yardimiyla plani basarisizliga ugrayan Stalin’in olumunden sonra Sovyet hukumeti 30 Mayis 19’te Ankara’ya yeni bir nota vererek Sovyetler Birliginin Turkiye’ye karsi hicbir toprak iddiasinda olmadigini beyan ederiz demis ve belirsiz kalmis bir konuyu netlestirmis izlenimi yaratmaya calisarak aslinda Stalin’in net bicimde dile getirdigi iddialarindan geri adim atmisti. MOSKOVA KONFERANSI Tutanaklara gore Moskova konferansi sirasinda Ingiliz ve Sovyet heyeti arasinda 19 Aralik 1945 tarihinde saat 19.10’da Kremlin Sarayi’nda bir gorusme yapildi. Stalin beraberinde Disisleri Bakani Vyacheslav Molotov oldugu halde Ingiltere Disisleri Bakani Ernest Bevin ve beraberindekileri kabul etti. Ingiltere heyeti bu gorusmenin tutanaklarini ertesi gun Amerikan heyetine de verdi ve tutanaklari iceren belge 740.00119 Council/12-1745 kayit numarasi altinda Amerikan arsivlerine girdi. Bu belge ABD Disisleri Bakanliginin belgelerinin tasnif edildigi Foreign relations of the United States: diplomatic papers adli yayin (FRUS begeleri) icerisinde kamuoyuna acildi. Stalin-Bevin arasinda yapilan bu gorusmenin tutanagina gore toplantida once Baku petrolleri ve Iran konusuluyor sonra Turkiye ele aliniyor. Turkiye konusunu Bevin aciyor ve Stalin’e Turkiye ile ilgili sorun nedir? diye soruyor Terim yanlis anlasilabilir ama bir ’sinir savasinin’ surdugunu gosteren belirtiler var diye devam ediyor. Bevin Biz Turkiye’nin muttefikiyiz ve bu sorunu anlamak istiyoruz ifadesini kullaniyor. Bu konuda iki sorunun bulundugu karsiligini veren Stalin birincisinin Bogazlar oldugunu ikinci olarak ise Kars ve Ardahan’i Sovyet sinirlari icerisine katmak istediklerini soyluyor. Ingiltere Disisleri Bakani Bevin Bogazlar’da bir Sovyet ussu kurulmasi konusunda konusmalar olmustu deyince Stalin bunu teyit ediyor ve Bogazlar’da us istediklerini bu isteklerinin surdugunu ifade ediyor. Kars ve Ardahan ile ilgili olarak da Stalin buralarin Turkiye’nin ele gecirdigi topraklar oldugunu iddia ediyor Bu durum duzeltilsin 1921 oncesi sinira geri donulsun diyor. 1870’ten itibaren Carlik Rusyasinin denetimine giren Kars ve Ardahan Kurtulus Savasi sonrasi Ataturk ve Lenin yonetimlerinin mutabakati sonucu 1921 Kars ve Moskova antlasmalariyla geri alinmisti. Stalin donemindeki Sovyet yonetimi ise 1921’de zayiftik Turkiye bundan faydalandi bu haksizlik giderilsin iddiasini ortaya atti. STALIN-BEVIN GORUSMESININ METNI Stalin-Bevin gorusmesinin tutanaklari United States Department of State / FRUS: diplomatic papers 1945. General: political and economic matters Volume II (1945) adli cildin 688-691’inci sayfalarinda yer aliyor. Turkiye acisindan buyuk bir tarihi belge niteligindeki bu tutanaklarin ilgili kismi su sekilde: Sayin Bevin Baskomutan Stalin’e baska bir soru yoneltmek istedigini soyledi. Turkiye ile ilgili sorun nedir? Terimin yanlis anlasilmasini istemedigini belirterek bir sinir savasinin devam ettigi gorunumunun var oldugunu soyledi. Turk-Sovyet sinirina iliskin bir sorun oldugu izlenimine sahip oldugunu Majestelerinin Hukumetinin (Ingiltere Hukumeti) Turkiye’nin muttefiki oldugunu ve bu sorunu anlamayi cok arzu ettigini belirtti. Baskomutan Stalin iki sorun bulundugu yanitini verdi. Birincisi Bogazlar. Montro Sozlesmesine gore savas durumu olup olmadigini takdir etme ve buna gore Bogazlari kapatip kapatmama kontrol altinda tutma hakki Turkiye’ye birakildi. Bu durum Rusya acisindan gucluk olusturuyor cunku Turkiye boylece Sovyetler uzerinde isterse baski kurma hakkina sahip oluyor. Dolayisiyla Sovyet Hukumeti Bogazlarin serbestligini korumak istiyor. Ikincisi Turkiye’de Gurculerin ve Ermenilerin yerlesik oldugu ancak Turkiye’nin ele gecirdigi topraklar var. Bu durumun duzeltilmesi en azindan Carlar zamaninda var olan sinira geri donulmesi gerekiyor cunku Gurculer ve Ermenilerin iddialari var. (Ancak) Turkiye’ye karsi savas gibi bir seyden soz etmek sacma olur. Baskomutan Stalin Sayin Bevin’in bu sorunun nasil cozumlenecegi sorusuna karsilik bu sorunun (Sovyetlerin) ya Turkiye ile ya da Muttefiklerle (ABD ve Ingiltere) yapacagi gorusmelerle cozumlenmesi gerektigini belirtti. Sayin Bevin’in Sovyet Hukumetinin tam olarak ne istedigi sorusuna karsilik olarak Baskomutan Stalin soz konusu bolgelerde Gurculere ve Ermenilere ait kisimlari geri alma arzusunda oldugunu 1921 Antlasmasi oncesinde var olan sinira geri donulmesini istendigini soyledi. Sayin Bevin bu bolgelerin Rusya’nin elinde uzun sureligine kalmamis oldugunu soyledi. Baskomutan Stalin bunu onayladi ancak Gurculerle Ermenilerin bu topraklarda her zaman var oldugunu belirtti. Sayin Bevin Baskomutan’in (Stalin) Bogazlar konusunda tam olarak ne istedigini sordu. Daha once Bogazlar’da bir Sovyet ussunun bulunmasi yolunda konusmalar bulundugunu belirtti. Baskomutan Stalin bu yondeki isteklerinin (Bogazlar’da Sovyet ussu) hala devam ettigini belirtti. INGILTERE’DEN TURKIYE’YE DESTEK Bevin Stalin’in tehditleri karsisinda Turkiye’nin yaninda yer alacaklarinin isaretini de verdi. Belgelere gore ABD Disisleri Bakani James Francis Byrnes ile Moskova’da bas basa bir gorusmesi sirasinda Bevin Sovyet politikasi rahatsiz edici diyor. Bevin Amerikali muhatabina Majestelerinin hukumeti (Ingiltere Hukumeti) Rusya’nin Turkiye’ye yonelik tehditleri karsisinda tarafsiz kalamaz Turkiye’nin yaninda yer alacaktir. Sovyetlerin Bogazlar’da us ve Kars-Ardahan talepleriyle mutabik olmamiz mumkun degil diyor. ERMENILERIN KULLANILMAYA CALISILMASI Stalin 1945 yilindan itibaren planini asama asama uygulamaya basliyor ve isgal etmeyi planladigi Turk topraklarina Ermenileri yerlestirmek icin dunyanin cesitli ulkelerinden Ermenileri Ikinci Dunya Savasinin hemen sonrasindaki yillarda SSCB’ye getirtmeye basliyor. STALIN ERMENILERI KULLANIYOR SSCB lideri Stalin isgal etmeyi planladigi Turk topraklarina yerlestirmek isgale gerekce olarak kullanmak icin dunyanin cesitli ulkelerinden Ermenileri Ikinci Dunya Savasinin hemen sonrasindaki yillarda SSCB’ye getirtti. Sovyet yonetimi once bu politikanin hukuki zeminini hazirladi ve SSCB topraklarina ayak basan her Ermeni’yi o andan itibaren Sovyet yurttasi saydi. ABD Disisleri Bakanliginin belgelerinin tasnif edildigi Foreign relations of the United States: diplomatic papers adli yayin olan FRUS 1947 cilt IV’teki bir nota gore SSCB Yuksek Sovyet Prezidyumu 19 Ekim 1946’da aldigi kararda Sovyet Hukumetinin belirledigi politika cercevesinde gelmeleri sartiyla diger ulkelerden gelen tum Ermenilerin SSCB topraklarina ayak basmalarindan itibaren dogrudan SSCB vatandasi sayilmalarini kabul etti. Getirilen bu Ermenilerin yine ABD Disisleri Bakanligi belgelerine gore Stalin’in Turkiye’den toprak ilhak etmesinde gerekce olarak kullanilmalari planlaniyordu. ABD’nin Ankara Buyukelcisi Edwin C. Wilson 19 Aralik 1945’te Washington’a gonderdigi bir mesajda (FRUS 1945 cilt VIII) bu durum acikca belirtiliyor. Buyukelci Ermenilerin SSCB’ye goturulmelerinin bunlarin ileride ilhak edilmesi planlanan Turk topraklarina yerlestirilmesi planinin bir parcasi oldugunu belirtiyor. Buyukelcinin mesajina gore yalniz ABD Avrupa ve Orta Dogu ulkelerinden degil Turkiye’den de Ermenilerin SSCB’ye goturulmesine calisiliyor. Buyukelci Istanbul’daki SSCB Baskonsolosluguna yaklasik 200 Ermeni’nin basvurdugunu belirttigi (22 Aralik’taki mesajinda ise basvurunun 1500 dolayinda oldugunu belirtiyor) mesajinda soyle diyor: Sovyet planinin cok sayida Ermeni’yi Ermenistan Sovyet Cumhuriyetine getirmek ve orada (bunlarin) yasamalari icin yeterli toprak bulamayacaklarindan hareketle Turkiye’nin dogu bolgelerini ilhak taleplerine zemin hazirlamak oldugu tahmin ediliyor. Yine ayni ciltteki bir baska belgeye gore ABD Disisleri Bakanligi 21 Aralik 1945’te Avrupa ve ABD’deki diplomatik misyonlarina (Ankara Moskova Londra Paris Beyrut Sam Kahire ve Bagdat) su mesaji geciyor: Turkiye ve Iran gibi ulkelerdeki Sovyet Konsolosluklari Sovyet Ermenistanina gitmek isteyen Ermeni kokenlileri kaydetmeye baslamistir. Bilgilere gore (Sovyet Ermenistani) cok fazla nufusu kaldiracak durumda degildir. Boylece yaratilan suni nufus sorunuyla Turkiye’nin dogu topraklarina yonelik taleplere (muhtemelen) guc kazandirilmak (zemin hazirlanmak) istenmektedir. HIKAYENIN SONU: GETIRILEN ERMENILER ISLERI BITINCE SIBIRYA’YA Dunyanin cesitli ulkelerinden SSCB’ye getirilen Ermeniler isgal planlarinin suya dusmesinden sonra bu kez SSCB yonetimi tarafindan sorun olarak gorulmeye baslaniyor. ABD’de yayimlanan Cold War International History Project Bulletin adli derginin 14/15 - Winter 2003-Spring 2004 no’lu sayisinda yer alan bir belgeye gore getirilen Ermeniler Turkiye’ye yerlestirilemeyince Moskova yonetimi tarafindan bunlar Bati ulkelerinden geldi aralarinda casus olabilir gerekcesiyle Sibirya’ya suruluyor. http://www.wilsoncenter.org adresinden ulasilabilen bu bultenin 403’uncu sayfasinda Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti Komunist Partisi Sekreteri Grigori Arutinov’un Stalin’e gonderdigi 22 Mayis 1947 tarihli bir mesaj yer aliyor. Bu mesajda SSCB’den gelen Ermenilerin sayisinin 50 bin 945 oldugu belirtiliyor. Ermenistan Devlet Arsivlerinin bugunku Muduru Karen Hacatriyan’in sagladigi belirtilen bu belgede gelenlerin guc kosullar altinda kaldiklari iclerinde geri donmek isteyenlerin bulundugu hatta 21’inin sinirdan Turkiye’ye kactigi kaydediliyor. 400’uncu sayfada yer alan degerlendirmede de Bati’nin Turkiye’nin yaninda yer almasindan oturu isgalin suya dusmesi uzerine gelen Ermenilerin binlercesinin Sibirya’ya Kazakistan’a surgune gonderildigi belirtiliyor. Boylece on binlerce sivil Ermeni bir kez daha buyuk bir ulkenin buyuk politikalarinda oyuncak gibi kullaniliyor planlarin devri gecince de Sibirya’ya gonderilerek bir kenara atilmak isteniyor.