Ermeni kutsal yapilarindan 2000 i bugun harap durumda ama ayaktaymis. Ermenistan la yapilabilecek ortak arkeolojik kulturel calismalar cogunu bizlere yeniden kazandirabilir. Bir turlu yapilamayan ortak tarih calismalarinin da belki onu acilir. Var miyiz? 1970 lerde yazlari turist rehberligi yaparken gorup tanidigim dogu yorelerimizdeki en ilginc anitlardan birisi Ahtamar kilisesiydi. Derme catma bir iskeleden yine derme catma bir salla adaciga gecilir yerel bickinlarin nisangâh olarak kullandigi bu kimsesiz ama ihtisamli kilise ziyaret edilirdi. Eski bir patriklik merkezi ve Ermeni dunyasinin en onemli kutsal yerlerinden biri olan bu benzersiz anit gectigimiz hafta yapilan torenle muze olarak acildi. Bu sayede insanliga malolmus mabet daha fazla tahrip olmaktan kurtuldu. Kayda deger diger nokta hukumetin 92 yil sonra Anadolu nun yakin tarihinde maruz kaldigi en agir facianin hatirasini canlandiracak bir adim atmasiydi. Ermenilerin o topraklarda yasamis olduklari ciplak gercegi dolayisiyla da kamusal hafizadan silinmis Ermeni kiyimlari bu acilisla ister istemez gundeme girdi. Secim donemi ve milliyetciligin ayyuka ciktigi bir ortamda bu riski almak her seye ragmen cesaret isiydi. Ustelik once farz edip acilistan sonra da iddia edildigi gibi restorasyonun hosgoru dinlerarasi diyalog gibi ciddî mevzularda dis dunyayi etkileme gucu filan olmadi. Icerde Akdamar dersi gibi kibirli mansetler atildi. Buna karsilik disbasin yapilan isin olumlu yanini teslim etmekle yetindi. Ama bu vesileyle 1915 kiyimlarini soykirim olarak hatirlatmayi da ihmal etmedi. Dolayisiyla girisimi daha cok iceriye donuk bir adim olarak degerlendirmek hem daha anlamli hem daha onemli. Kilisenin adi meselesi Tarih ile kulturel hafizayi sahiplenmeyi ve Ermeni olgusunu bu sayede gundeme tasimayi bardagin dolu tarafi olarak degerlendirdikten sonra biraz da bos tarafina bakalim. Zira yapilan beceriksizlikler bu iki olumlu noktaya golge dusurmedi degil. Ilki kilisenin adi meselesi. Kentler icin Anadolu da ses benzerliginden kalkarak anlasilir olan ama anlami olmayan yeni ad uretme âdeti epeyi yaygindir. En carpici ornekleri herhalde sunlar: Latince Petronium dan Bodrum; hicbir zaman denizi olmamis Denizli Diopolis Rhoas tan uydura uydura Donguzlu Donuzlu Tonguzluk Dengizli ve nihayet Denizli; Rumca Kangiri den Cankiri; Rumca Agrea dan Egridir. Ne baligi ne esiri meshur olan Balikesir ise yine Rumca Palaio Kastro dan turetilmis. Once Makrohori (uzak koy) olan koy sonra yari Rumca yari Turkce Makri-koy sonunda Bakirkoy olmus. Ahtamar icin Akdamar ve Kars taki Ani harabeleri icin Ani yani hatira demek ayni mantik. Ancak bu adlar 1980 sonrasinda degisti. 70 lerde o yorelerin halki beyazdamar hatira filan demezdi! Bu illaki Turkcelestirme Turklestirme elbette sikintinin ifadesi. Var miyiz? Ayni minvalde diger beceriksizlikler: Aslina uygunluk kosulu getiren uluslararasi restorasyon kurallarina ragmen hacin konulmamasi; yedi duvelden Ermeni din adami davet edip ayin yapilmamasi; resmi konusmada bir kez dahi Ermeni sozcugunun kullanilmamasi; Ermenistan heyetine tercume yapilmamasi... Sonucta hukumet utandi sikildi envai cesit kinaye neolojizm ve ustu kapali ifade uretti olayi dengelemek icin bol bol milli sembol kullandi ama bir tabuyu da yikar gibi oldu. Sinirin bir defaligina acilmasi icin guvenlik gucleri ikna edilemese de Ermenistan heyeti Gurcistan uzerinden giris yapti ve Turkiye Ermenileri ile birlikte Turkiye nin dogusunda bulunan bir Ermeni aniti Ahtamar a geldi torene katildi. 1913 te Istanbul Ermeni Patrikhanesi nin verilerine gore o zaman Osmanli topraginda sayisi 2500 den fazla olan Ermeni kutsal yapisindan 2000 i bugun harap durumda ama ayaktaymis. Bunlarin tumu Ahtamar gibi onarilamayacaksa da Ermenistan ile yapilabilecek ortak arkeolojik ve kulturel calismalar bircogunu bizlere yeniden kazandirabilir. Bu vasitayla bir turlu yapilamayan ortak tarih calismalarinin da belki onu acilir. Var miyiz? (CA/TK) * Cengiz Aktar in yazisi 3 Nisan 2007 de Vatan gazetesinde yayinlandi.