Bu kitabin basligi Ermeni Gumus Ustalari ama Van in Yitik Dunyasi diye de adlandirilabilirdi. Van muhtesem sehir Urartularin paylasilamayan baskenti baglari akarsulari ile her daim var olmus bir kent. Birinci Dunya Savasi nin bedelini en agir odemis olan daha sonra yeniden hayat bulmus bir kent bolgenin tek denizinden adini alan her daim var olacak olan kent... Ama Van ayni zamanda bir hayalet kent bir savasin bir yikimin bir yok olusun insani urperten aniti gibi eski Van... Sanki gecmisin hayaletleri oranin yikik duvarlari belirsiz sokaklari arasinda ruzgarla fisildasir durur. Oraya ancak kaleden bakilir orasi ziyaret edilmez... Orada hayatin fiskirdigi su sesiyle senlenen baglar kuslarin sakidigi anlar unutulmus simdi. Van amnezya kenti bellegi tarihi olmayan kent... Dogunun daha 20 yil once hayatin fiskirdigi yitik koyleri gibi tarih oncesi bir oren yeri gibi burasi bir kazi alani sanki... Bin kusur yil devam eden bir yasam yok artik orada... Van 19. yuzyil Osmanli dunyasinin en politize kentlerinden biri idi. Gazetelerin yayinlandigi aydinlar arasinda canli tartismalarin surdugu hatta bir partinin dogdugu bir kentti burasi. Ben oraya Dogu nun Selanik i derim... 1. Dunya Savasi nda Vanlilar olume yok olmaya karsi direndiler. Cok kayip verseler de sag kalmayi basardi Vanlilar. Binlerce yillik Urartu Kalesi onlari yalniz birakmadi kucagina basti. Ama her zaman oldugu gibi direnisin adi isyan oldu. Hatta bu direnis butun bir halkin surgun yollarina yani beyaz olume sevk edilmesi icin gerekce yapildi. Vanlilar da muhacirlik yollarinda kirildilar... Simdi Erivan in bir mahallesi Yeni Van... Yeni Maras gibi oteki Anadolu kentlerinin adlari gibi... Anadolu simdi orada filiz verdi ve dunyanin her kosesinde... Van in gumus ustalari bir zamanlar Osmanli saraylari yaninda Saint Petersburg saraylarina da is yetistirirlerdi. Osep Tokat bu ustalarin yapitlarini topluyordu yillardir bir koleksiyoncu olarak. Ama sanildigi gibi Vanli degil. Ailenin diger 7 cocuguna kardes olarak dogdugu Kigi nin Cermag koyunde annesinin Van isi gumus yuksukleri ile baslamis bu merak savat iscilikli gumus kemeri ile baslamis. Sonra babasina ait kehribar pipoyu dedesi Mardiros Sarkisyan in muhrunu katmis kolleksiyonuna ve devam edip gitmis bu tutku. Ve bu zengin koleksiyona sahip olmakla yetinmemis onlarin oykulerinin de pesine dusmus ve bunlari insanlarla paylasmak istemis. Boylece ince iscilikle yapilan takilari ve diger gunluk kullanim objelerini bunlarin yaraticilarinin tekniklerini ve oykulerini binlerce yillik bir kultur ve sanati ve bunun olustugu ortami sanatseverlerle bulusturmus. Bunu kendisi soyle gerekcelendiriyor: Bir sanat tarihcisi olmamakla birlikte sadece Ermeni toplumunun bu gorkemli yapitlarini ve onlari yaratan usta elleri gun isigina cikarmak amacim. Sanat yapitlari sadece kisi ve halklara degil ayni zamanda tum insanliga aittir. Dolayisiyla onlari saklayip korumak da tum insanligin gorevidir aslinda. Ne yazik ki Ermeni anit eserleri yikima ugradigi icin Ermeni kulturu de yeteri kadar taninmadi. Imalathaneler Evet Van da tam 120 kuyumcu ve gumuscu imalathanesi varmis 90 yil once. 1915 sonrasinda sag kalanlar dunyanin dort bir yanina dagilarak sanatlarini baska cografyalarda da surdurduler. H‰l‰ Kapali Carsi nin esrarengiz labirentlerinde bu sanatcilarin izlerini buluruz. Onlar her kosul altinda tarihin dalgalari bir biri ardina devrilirken yine bir kuytu kose bulup gumusu tutkuyla dovup sekillendirmeye devam ettiler. Her kentte son Mohikan gibi karanlik izbe isliklerde kadinlara takilari ile hayat tutkusu veren urunlerini yapmaya devam ettiler. Bu ustalarin her biri ayni zamanda bir hayat felsefesi sunar sizlere bir bilge gibi saygiyla oturursunuz karsilarinda. Tokat ta bir kucuk islikte son kalan Ispirli Usta yi bulursunuz ornegin Ustam Ermeniydi adi Sarkis ti der... Ya da New York ta 5. Cadde yakinlarinda Diyarbakir dan gitme Hrant ustayi gumuse hayat verirken bulursunuz yan yana siralanmis kucuk isliklerde... Ve Tahran da... Ve Adisababa da... Ve Mumbai de. Cinastan da bile... Kitapta yer alan bir tabloda 1842-1917 yillari arasinda Kafkasya daki gumus ve altin islemecilerinin dokumunu buluyorsunuz. Bir zamanlar Tiflis te 947 isyeri varmis bunlarin 328 i Ermeni 181 i Gurcu 122 si ise Dagistanli 169 u Yahudi imis. Dogubeyazit ta ise hepsi Ermeni olan 14 isyeri varmis. Gumru de hepsi Ermeni olan 174 islik... Baku de ise 214 Ermeni 182 Azeri 22 Yahudi 50 Dagistanli usta varmis. Batum da ise 31 Ermeni 26 Dagistanli 12 Rum ve 9 Yahudi usta... Ustalara ovgu Osep Tokat in kitabi ayni zamanda bu ustalara ovgu onlara bir tesekkur... Onlar oyle gururludurlar ki yaratilari ile cok da aksidirler... Ofkelidirler bazen de bu dunyanin sanat ve yarati karsisindaki siradanligindan ucuzlugundan dolayi... Bu muhtesem kitaptaki koleksiyona bakarken hayranlik duyuyorsunuz hatta kiskanclik... Onunuzde gecmis bir dunya hayat buluyor. Iste estetize edilmis bir yasam diyorsunuz. Onca olanaksizliklar arasinda bu zenginlik yaratilabilmis gunluk hayatla bulusabilmis ise acaba bugun daha mi yoksullastik diye dusunuyorsunuz. Kitapta ilginc bir haber kupuru de yer aliyor. Gecenlerde kaybettigimiz Yedikule Surp Pirgic Hastanesi nin Yonetim Kurulu Baskani Setrak Tokat Ermeni Muzesi acilisinda Basbakan Recep Tayyip Erdogan a bir Ermeni ustanin yaptigi gumus kakma bir plaketi hediye ediyor. Bu hastane II. Mahmut un izniyle yapilmisti Ermeni milletinin zor gunlerdeki dayanismasi nedeniyle bir tesekkur olarak... Erdogan burada onemli seyler soylemis: Anadolu nun her hanesinde bir Ermeni ustam vardi ifadesini duyarsiniz. Edebiyatimiz mimarimiz insani degelerimiz ticaretimiz turkulerimiz mutfaklarimiz ic ice gecti... Yazarin da belirttigi gibi Osmanli Imparatorlugu nda yaraticililari doruk noktasina cikan Ermeniler ozellikle Saray dan onemli destek gormuslerdi. Daha 1414 yilinda Yegyazar Kalfa Bursa da Yesil Cami yi ve Yesil Turbe yi insa etmisti. Kitapta Nevsehir deki Ibrahim Pasa Camii ni de Sarkis Kalfa nin yaptigini ogreniyoruz. Arzuman Kalfa ve daha nice diger mimarlar... Her muhurde Van Evet Osep Tokat in kitabi da Ermeni ustamiza adanmis bir calisma onun icin yazilmis bir kaside... Yaratan ellere bir ovgu Nazim in Ellere adanmis siirindeki gibi... Hele o muhurler gecmisteki imzalarimiz nasil hayranlik yaratiyor bende niye bir muhrumuz yok artik diye dovunuyorum. Hemen bir muhur yaptiracagim kendime. Ne kadar estetik imzalardi onlar bazen bir bakir isinde bazen bir gumus kemerde ya da bir tutun tabakasinda onu yaratan ustanin muhrunu bulursunuz ve o gizemli yaraticiyi merak edersiniz... Neler yok ki o tabakalarin ustunde Mus haritasi mi simdi yitik olan manastirlar mi Istanbul ve Van panoramalari mi tugralar mi kuslar mi eski yandan carkli gemiler mi yilanli tip armalari mi kitap ve silah muhafazalari mi kemerler mi fincanlar mi plaketler mi gumus kakma bardaklar mi kupalar mi bardak altlari mi gerdanliklar mi yuzukler mi envai cesit taki mi... Neler neler... Ama hepsinde bir muhur var: VAN! Osep Tokat bu muhurlerin yarattigi merakla yonelmis zaten Van a... Ve bir ilki gerceklestirmis yok olan bir sanata hayat vermis... Van kendisiyle barismali Osep Tokat kitapta ilk Osmanli Ansiklopedisi olan Semseddin Sami nin Kamus-u Alam indan Van ile ilgili istatiksel verileri eklemekle iyi etmis. Keske bu kitabin butunu yayinlanabilse Osmanlinin son donemi ile ilgili cok degerli bilgilere ulasilabilir. Kurt tarihci Mehmet Emin Bozarslan Semseddin Sami nin bu ansiklopedisinin Kurt illeri ile ilgili bolumunu kitaplastirdi. Keske oteki bolumleri de yapsa idi. Semsettin Sami nin o zaman Maarif Nazirligi tarafindan yayinlanan kitabina gore 1880 lerde Van kenti ve cevresinde 60 bin Ermeni 61 bin Kurt ve Turk yasiyordu. Kentte ayrica Yezidiler Yahudiler de vardi. Gegham Patan a gore ise butun Van vilayetinde yasayan nufusun % 41.3 u Ermeni % 31.9 u Kurt %18 i Asuri % 7 si Turk % 3 u Yezidi %5 i ise Yahudi Cingene ve Kafkasyalilardi. Patan a gore 207 bin olan tum Vanli Ermenilerin sayisi Patrikhane verilerine gore ise 1915 oncesinde 197 bin idi. Van kenti artik kendisiyle barismali. Niye dunyadaki tum Vanlilar kentlerini ziyaret etmesin. Niye h‰l‰ insanlarin kendi anavatanlarini ziyaret etmesinden korkuluyor niye orada calismak isteyen insanlarin onune kokeninden dolayi burokratik engeller cikariliyor tek bir otele tek bir eczaneye bile yasama hakki taninmiyor? Gizli bir yasa mi var? Anadolu Anadolululara nasil yasaklanabilir? Bu nasil bir kafa? Tum Vanlilarin kucaklasmasinin onunu actigi icin bu calismasindan dolayi Osep Tokat i kutlarim kitabina yazdigi son sozu yineleyerek: Eger gecmis mirasimizi guvence altina almazsak gelecekte hicbir seyimiz olmayacak . Baska zanaatlar da var Kitap ayni zamanda bir Van kitabi olmus zengin fotograf ve gravur arsivi haritalar ile... Kitapta Van daki gumusculuk yaninda diger meslek ve zanaatlar hakkinda da bilgi veriliyor. Tarimsal aletler ve makine aksami ureten fabrika ve dokumhanelerin sayisi 100 un ustundedir en buyugunde 1500 isci calisiyordur deri islikleri halicilik vardir kentte balikcilik gelismistir. Van sarabi Avrupa pazarinda nam salmistir. RAGIP ZARAKOLU