Osmanli dan Turkiye ye Bes Ermeni Feminist Yazar 1862 - 1933 Derleyen: Lerna Ekmekcioglu - Melissa Bilal Ceviri: Zulal Kilic Satenik Alanyan Anjel Selver Cekem Takuhi Tovmasyan Melissa Bilal Maral Aktokmakyan Payline Tovmasyan Talar Silelyan Sirpuhi Bilal Bir kadin olarak yuklendigim sorumluluklarin altinda ezilirken bunun karsiliginda bana verilen haklar yok denecek kadar azdi. Feminizmin bir adalet feryadi olduguna iyiden iyiye inanmistim. Hayganus Mark Aras Yayincilik Osmanli ve Turkiye Ermeni toplumunun bes oncu kadin yazarina bir nevi saygi ifadesi olarak eserlerinden ornekler ve haklarinda kaleme alinmis incelemelerden olusan Bir Adalet Feryadi ni yayimladi. Lerna Ekmekcioglu ve Melissa Bilal tarafindan secilen metinlerden olusan kitapta ele alinan Istanbul dogumlu bes Ermeni feminist yazar Elbis Gesaratsyan Sirpuhi Dusap Zabel Asadur (Sibil) Zabel Yesayan ve Hayganus Mark yasadiklari donemde kadin haklariyla ilgili talepleri gundeme getirip bu haklarin elde edilmesi icin dernekler dergiler gazeteler kuran romanlar oykuler oyunlar siirler yazan oncu kisiliklerdi. Elbis Gesaratsyan (1830-1911) 1862 de Istanbul da ilk Ermenice kadin dergisi olan Gitar i yayimladi. Yazilarinda cinsler arasindaki esitsizligin nedenlerini cozumledi ve toplumun ilerlemesi icin kadinin ozgurlesmesi gerektigini savundu. Sirpuhi Dusap (1841-1901) romanlarinda ask evlilik ve aileyle ilgili yenilikci fikirleri ve kadinlar uzerindeki toplumsal baskilari dillendirdi. Eserleriyle geleneksel aile kurumuna zarar verdigi gerekcesiyle yogun tepkiler aldi ancak hicbir zaman yilmadi. Zabel Asadur (1873-1934) onemli bir yazar sair ve aktivistti. Kadinlar arasinda orgutlu dayanismayi savundu; daha on yedi yasindayken kurdugu kadin orgutuyle tasradaki kiz cocuklarinin egitilmesi icin caba gosterdi; ogretmenlik yapti ders kitaplari hazirladi. Zabel Yesayan (1878-1942) oyku roman ve makalelerinde cinsler arasindaki toplumsal adaletsizligi dile getirdi. Toplumu cozumlemede sinif kategorisinden yararlanmasinin yani sira savas karsiti tavriyla donemin aydinlari arasinda kendine ozgu bir yer edindi. Hayganus Mark (1885-1966) 1919 da cikarmaya basladigi Hay Gin (Ermeni Kadini) adli kadin dergisini on dort yil boyunca araliksiz yayimlayarak Turkiye kadin hareketinde en uzun soluklu kadin dergisini cikardi. Hay Gin zamanla her turlu kadin sorununun dile getirildigi bir kursuye donustu. Kitapta yer alan Ermeniceden ceviri metinler Gesaratsyan Dusap Asadur Yesayan ve Mark in yeni bir dunya tahayyulleri; adalet esitlik ve ozgurluk fikirlerinin onlar icin hangi anlamlari tasidigi; bunlari hangi yollarla elde etmeyi dusundukleri gibi sorulara kendi kalemlerinden verilen yanitlar olarak degerlendirilebilir. Bu ornek metinler ve incelemeler araciligiyla yazarlarin Ermeni ve kadin kimlikleri uzerinden olusturduklari siyasi duruslarin yani sira donemin Osmanlicilik milliyetcilik sosyalizm gibi toplumsal projelerine olan ilgilerine ve Musluman/Turk kadinlarla olan iliskilerine uzanan bir bakis acisi gelistirmek hedefleniyor. Kitabin sonuna eklenen ve cesitli kisi kurum ve kavramlarla ilgili detayli bilgiler iceren aciklamalar bolumu okurun ilgili metinlere ve doneme daha kolay nufuz etmesini saglarken hazirlanan secilmis kaynakca daha derinlemesine okumalar icin yol gosteriyor. Bes Ermeni feminist yazarin ve cagdaslarinin fotograflarindan olusturulan fotograf albumu ise kitabi gorsel acidan zengin bir kaynak haline getiriyor. 416 sayfadan olusan Bir Adalet Feryadi ni Rober Koptas yayina hazirladi kapak tasarimini ise Mehmet Sinan Niyazioglu ustlendi. ICINDEKILER Bes Ermeni Feminist Yazar:Yasamlarindan Kesitler Feminizmin Ermenicesi Lerna Ekmekcioglu - Melissa Bilal BOLUM I ELBIS GESARATSYAN - Elbis Gesaratsyan ve Gitar Yeprem Bogosyan . Egitimsever Ermeni Kadina Mektuplar BOLUM II SIRPUHI DUSAP - Oncu Anneler Gercek Kiz Kardesler ve Sirpuhi Dusap Victoria Rowe . Mayda . Kadinlarin Calismamasi BOLUM III ZABEL ASADUR (SIBIL) - Sorunun Cozumu Egitimdedir:Sibil Victoria Rowe . Samimi Feminizm . Milletperver Kadinlar . Dusap in Salonunda . Yeni Kadin BOLUM IV ZABEL YESAYAN - Kendine Ait Bir Feminizm Hasmik Khalapyan . Dusap ve Tovmas Terziyan . Ogretmenlerimiz . Gunumuzde Ermeni Kadininin Yergir e Karsi Rolu . Mesrutiyet tenSonra Ermeni Kadini . Kadin. Baris Icin . Kadinlarimiz . Yeter! BOLUM V HAYGANUS MARK - Feminizm: Bir Adalet Feryadi Melissa Bilal-Lerna Ekmekcioglu-Belinda Mumcu . Hayatimin Dalgalari . Yolumuz . Kizlarin Mesleki Egitimi . Feminizm.? . ModernTurk Kadini ve Rolu . Kadin Ol Kadin! - Bir Yoklugun Anatomisi Lerna Ekmekcioglu - Secilmis Kaynakca - Album - Aciklamalar - Dizin Bes Ermeni Feminist Yazar Yasamlarindan Kesitler Elbis Gesaratsyan 1830 da Istanbul Besiktas ta dogdu. Yasami hakkindaki bilgiler sinirlidir. 1862-63 te ilk Ermenice kadin dergisi olan aylik Gitar i yayimladi. Ermeni Kizlarina Davet sloganiyla cikan Gitar maddi imkânsizliklar nedeniyle ancak yedi sayi yayimlanabildi. Gesaratsyan dergide kadinlarin toplum hayatina karismalarini egitim gormelerini boylece aile icindeki gorevlerini de daha iyi yerine getireceklerini savunan yazilar kaleme aldi. 1879 da yayimladigi Namagani ar Intertsaser Hayuhis (Egitimsever Ermeni Kadina Mektuplar) kitabinda bu cizgideki goruslerini mektup formunda dile getirdi. Kitabinin gelirini muhtemelen uyesi de oldugu Azkaniver Hayuhyats Ingerutyun a (Milletperver Ermeni Kadinlar Cemiyeti) bagislayan Gesaratsyan 1905-07 doneminde Kadikoy de ikamet ediyordu. 1911 de Iskenderiye de bulunan Gesaratsyan in hayatini orada kaybettigi saniliyor. Sirpuhi Dusap 1841 de Istanbul Ortakoy de dogdu. Kadinlarin egitim haklarinin atesli bir savunucusu olan annesi Nazli Vahanyan 1859 da Ortakoy deki Hiripsimyants Kiz Okulu nu ve 1864 te Agkadakhinam Dignants Ingerutyun u (Fukaraperver Kadinlar Cemiyeti) kuran kadinlar arasinda yer aliyordu. Edebiyatla annesinin duzenledigi edebi salon toplantilarinda tanisan Dusap 1869-70 te Fransiz bir bestekâr ve orkestra sefi olan Paul Dussap le evlendi. Bu evlilikten Edgar ve Dorin adli iki cocugu oldu. 1879 da Tibrotsaser Hayuhyats Ingerutyun un (Okulsever Ermeni Kadinlar Cemiyeti) baskanligini ustlendi. 1883 te yayimladigi kadinlarin ozgurlesmesi hakkindaki romani Mayda ile buyuk bir basari kazandi; ancak eserin geleneksel aile yapisina zarar verdigi gerekcesiyle elestiriler de eksik olmadi. Buna ragmen 1884 tarihli Siranus ve 1887 tarihli Araksiya gam Varjuhin (Araksiya ya da Murebbiye) romanlarinda benzer konulari islemeyi surdurdu. 1891 de kizi Dorin in olumuyle buyuk bir kedere gomulen Dusap o tarihten sonra evinde kapandi ve yeni bir eser yayimlamadi. Gunluk tutmaya ve evinde edebi salon toplantilari duzenlemeye ise 1901 de olunceye dek devam etti. Ferikoy Latin Katolik Mezarligi na gomulmustur. Sibil (Zabel Asadur) 1873 te Istanbul Uskudar da dogdu. 1879 da Uskudar daki Cemaran Okulu nu bitirdigi yil sinif arkadaslariyla Azkaniver Hayuhyats Ingerutyun u (Milletperver Ermeni Kadinlar Cemiyeti) kurdu. Atesli bir kadin haklari ve kadin egitimi savunucusuydu. Tasradaki ve Istanbul daki Ermeni okullarinda ogretmenlik yapti. Masis Hayrenik (Vatan) gibi donemin unlu gazetelerinde siirleri ve yazilari yayimlandi. Garabed Donelyan ile mutsuz bir evlilik geciren Sibil onun olumunden sonra unlu yazar Hrand Asadur la evlendi. Siirlerinde ozellikle ask yurt sevgisi ve insani yuce duygular uzerinde yogunlasan yari romantik yari gercekci bir uslup ile lirik ve epik bir tarz benimsedi. Bu ozelligiyle Romantizm den Gercekcilige gecis doneminin onemli kalemlerinden biri olarak kabul gordu. Esi Asadur la birlikte Ermenice ders kitaplari hazirladi. Bu kitaplardan Tankaran (Hazine) adini tasiyan edebiyat derlemesi gunumuzde Istanbul daki Ermeni okullarinda edebiyat ders kitabi olarak kullanilmaya devam ediyor. Birinci Dunya Savasi ndan sonra Istanbul da yasamayi surduren Sibil Ermeni okullarinda ogretmenlik yapmaya devam etti ve 1934 te hayatini kaybetti. Sisli Ermeni Mezarligi na gomulmustur. Zabel Yesayan 1878 de Istanbul Uskudar da dogdu. Uskudar daki Surp Hac Ilkokulu nda okudu. Ilk yazilari Arsag Cobanyan yonetimindeki Dzagig (Cicek) dergisinde yayimlandi. 1890 li yillardaki siyasi karisiklik ortami nedeniyle 1895 te Paris e gitti. Sorbonne da edebiyat ve felsefe derslerini takip etti boylelikle universiteye giden ilk Ermeni kadin oldu. 1900 de Paris te Istanbul dogumlu ressam Dikran Yesayan ile evlendi. Sofi adinda bir kiz Hrand adinda bir erkek cocuklari oldu. 1902 de Istanbul a dondu. Yazilari Masis ve Arevelyan Mamul (Dogu Basini) gibi donemin onde gelen Ermenice gazetelerinde yer aliyor buyuk ses getiren eserlerini arka arkaya yayimliyordu. 1905 te Ermeni aydin portrelerinin hicvedildigi Gegdz Hancarner (Sahte Dahiler) adli tefrika romani tepkiler nedeniyle yarim kaldi. Ayni yil tekrar Paris te yasamaya basladi ve 1908 de Mesrutiyet ilan edilene dek orada kaldi. 1909 da Adana da yasanan katliamin sonuclarini yerinde izlemek uzere Kilikya ya gitti. Izlenimlerini Averagnerun Mec (Yikintilar Arasinda 1911) adli kitabinda dile getirdi. Eserlerinde savas ve siddet karsiti bir soylem gelistirdi. 1914 te baslayan savasin ardindan guc kosullarda yurtdisina cikti. 1918 den sonra uzun yillar Misir Beyrut ve Kafkasya da Ermeni yetimleri ve gocmenleriyle ilgili yardim faaliyetleri orgutlemekle ugrasti. Sovyet Ermenistani ni ziyaret etti 1933 te ise bu ulkeye yerlesti. 1937 de Stalin kovusturmalari sirasinda tutuklanip Sibirya ya suruldu. 1942 ya da 1943 te orada tam olarak bilinemeyen kosullar altinda oldu. Hayganus Mark 1885 te Istanbul Ayaspasa da (Beyoglu) dogdu. Bir Fransiz rahibeler okulunda ve Esayan da ogrenim gordu. Edebi calismalarina ogrenciligi doneminde basladi. 1903 te Masis gazetesi tarafindan duzenlenen bir siir yarismasinda ucunculuk odulu aldi. Mezun olduktan sonra ozel dersler aldi. Yedikule deki Surp Pirgic Ermeni Hastanesi nin yetimhanesinde yari zamanli ogretmenlik yapti. 1905-07 de esi Vahan Tosigyan la birlikte Dzagig (Cicek) gazetesinin yonetimini ustlenerek onu bir kadin gazetesine donusturdu. 1907 de birlikte Izmir e yerleserek Arsaluys (Safak) ve Artzakank (Yanki) gazetelerini yayimladilar; Mark hazirladigi kadin koseleriyle Dzagig in misyonunu orada da surdurdu. 1909 da birlikte Istanbul a donduler. Mark Mesrutiyet in ilk donemlerindeki hâkim ozgurluk ortaminda acilan Ermeni yardim ve toplumsal hizmet derneklerinde onemli gorevler ustlendi. 1919 da Hay Gin (Ermeni Kadini) adli iki haftada bir yayimlanan bir dergi cikarmaya basladi. Kadinlarin her turlu sorununun dile getirildigi bir kursuye donusen derginin yayinina 1933 te son vermek zorunda kaldi. Birkac yillik bir kuskunluk doneminden sonra cesitli gazelerde yazmayi surdurdu. 1954 te edebi faaliyetlerinin ellinci yildonumu bir torenle kutlandi; bu amacla Hayganus Mark: Giyankin u Kordzi (Hayganus Mark Hayati ve Eserleri) adli bir kitap yayimlandi. 1966 da Istanbul da oldu. Sisli Ermeni Mezarligi na gomulmustur.