Kalust Gulbenkyan 1869 da Istanbul Uskudar’da dogmus 1891’de sadece 22 yasindayken girdigi petrol endustrisinde onemli gorevler ustlenmis petrol hisseleri sayesinde uluslararasi is cevrelerinde Bay Yuzde Bes (Mr. Five Percent) olarak anilmis Ermeni bir isadami. Ancak ozellikleri bunlarla kalmiyor; yine genc yaslarindan itibaren topladigi sanat eserleriyle dunyanin sayili koleksiyoncularindan biri. Hayatinin son 13 yilini gecirdigi Lizbon’da adina kurulu muzede sergilenen binlerce parcalik koleksiyonu -ki her seyin en iyisini iceriyor- dunya sanat cevrelerinde oldukca unlu. Muze uzun zamandir Avrupa resmi mobilya Islam sanatinin hemen her alani nadir kitap ve baski eserler mucevher sikke ve madalya dendiginde yapilan her etkinlik icin vazgecilmez adres. Ancak muzesi ve koleksiyonu ne kadar cok biliniyorsa kurucusu Kalust Gulbenkyan o kadar az biliniyor. Hayati boyunca perde arkasinda kalmayi tercih ettigi gibi olumunden sonrasi icin de bunu garantiye almis cunku. Muze ozel arsivini arastirmacilara acmiyor. Bu nedenle bir suredir Gulbenkyan’in muzesinden 111 eseri sergileyen Sakip Sabanci Muzesi (SSM) bir yandan da bu Portekiz’deki Osmanlinin gizem perdesini bir nebze aralayabilmek icin Bogazici Universitesi Tarih Bolumu ogretim uyesi Prof. Edhem Eldem’e basvurdu. Gulbenkyanlar’in izini suren Prof. Eldem Gulbenkyan Ailesi’nin Kayseri’nin Talas Ilcesi’nden Londra’ya uzanan hikayesini sinirli bir sekilde de olsa bazi belgelerin isiginda ortaya cikardi. Ancak mumkun oldugu kadar aralayabildigi perdenin arkasinda hálá gizem var. Kalust Gulbenkyan hirsli entrikaci acimasiz bir Dogulu isadami mi; yoksa sanatsever hayirsever bir zengin mi? Her ikisi de olabilir ya da hepsi birden. Ama kesin olan tek sey var ki ketum bir koleksiyoncu. Iste aralanabildigi kadariyla hikayesi... 19. yuzyili 20. yuzyila baglayan ve dunyanin cehresini degistiren bir zaman diliminde yasar Kalust Gulbenkyan. 20. yuzyila damgasini vuran pek cok olaya onemli petrol pazarliklarina iki buyuk dunya savasina tanik olur. Petrol sirketlerindeki hissesi nedeniyle dunyada Bay Yuzde Bes olarak taninir; ancak hayatini herkesten gizlemeyi basarir. Bu nedenle hakkinda en fazla spekulasyon uretilenlerden biridir. Bazi insanlar petrol kan ve iktidar dunyasi icinde esrarengiz hirsli entrikaci bir adam olarak tarif eder. Esmer tenli karanlik gucleri olan duzenbaz Dogulu... Ama baska bir acidan da hayattaki her firsati iyi degerlendirmis basarili bir isadami gibi gorunur; sanat ve hayirsever vizyon sahibi... Kesin olan bir sey vardir ki o da ketumlugudur. Hatta bir efsane gibidir bu ozelligi. Adini tasiyan vakfin muduru Dr. Emilio Rui Vilar aktarmistir Sakip Sabanci Muzesi Muduru Nazan Olcer’e: 1917 Bolsevik Devrimi’nden sonra Turk Buyukelciligi araciligiyla Bolseviklere bir haber yollayan Gulbenkyan boyle yokluk icinde toplumsal degisimleri gerceklestirenlerin ilk yaptiklarinin muzelerdeki sanat eserlerini satmak oldugunu soyler ve bunu tavsiye etmedigini belirtir. Ancak yine de satacaklarsa ketum bir koleksiyoncu bulmalarini onerir. O da kendisinden baskasi degildir; Bu konuda benden ketumunu bulamazsiniz der. Nitekim onemli olcude eser alir Sovyet muzelerinden ve bunu yine kendisi degil Sovyet yetkililer aciklayacaktir yillar sonra... KAYSERI TALAS’TAN LONDRA’YABAKU’DEN PARIS VE LIZBON’A Kalust Gulbenkyan’in babasi ve amcasi 1840’li yillarin sonuna dogru o donem Ankara vilayetinin Kayseri kazasina bagli bir kasaba olan ve Ermeni nufusun yogun olarak yasadigi Talas’tan Istanbul’a goc eder memleketleriyle baglarini koparmadan orada bir hayat kurarlar kendilerine. Aile adinin 7. yuzyilda Dogu Anadolu’da yasamis Vard Badrik adli bir Ermeni komutandan geldigi soylenir. Gul Beg (Bey) diye cagirilir bu komutan; isim daha sonra Gulbenk’e donusecek ve Gulbenk ogullari olacaktir. Gulbenkyan Ailesi bir yuzyil kadar Uskudar’da yasar. Kalust 1869’da tuccar ve sarraf Sarkis ile Diruhi’nun oglu olarak dogar. Istanbul’daki ilk sirketlerini ticaret ve komisyonculuk uzerine 1850’de kuran Sarkis ve agabeyi daha sonra ogullariyla birlikte calisacak ve isleri Sirkeci’de kendi adlarini tasiyan bir han yaptiracak kadar buyuteceklerdir. Bankerlik ve ticaret faaliyetleriyle Anadolu ve Kafkaslar’in butun mallarini sadece Istanbul’da degil Marsilya Londra ve New York’ta da satacak Kafkasya ve Anadolu kentlerinde subeler acacaklardir. Ancak Prof. Edhem Eldem’in arastirmasina gore sirketlerin islerini uluslararasi alana ceken kisi buyuk ihtimalle Kalust Gulbenkyan’dan baskasi degildir ki o zamanlar henuz 24 yasindadir. Ilkokulu Kadikoy Aramyan Uncuyan Ilkokulu’nda okuyan kucuk yasta Avrupa’yi goren -Marsilya- Kalust universite egitimini Londra King’s College Muhendislik ve Uygulamali Ilimler Bolumu’nde tamamlar (1887). Uc yil sonra yani 21 yasindayken Baku’ye gider ve geriye bolgedeki petrol yataklari ustune bir makaleyle doner. Baku petrollerinin imtiyaz sahibinin temsilcisiyle tanisir Shell sirketinin yoneticisiyle Irak’ta buyuk petrol yataklarinin bulunmasina yol acacak isbirligine girer yani Ortadogu petrollerinin kaderini belirleyen insanlardan biri olur. Bundan on yil kadar sonra Turk Petrol Sirketi (Turkish Petroleum Company) kuruldugunda coktan milyoner olmustur muhtemelen. Sirketin yuzde besine sahip oldugu icin cikar adi Bay Yuzde Bes’e... Bazi kaynaklar 1926’da Ortadogu’nun tum petrollerinin yuzde besine sahip oldugunu da soyler. Bu arada sonradan dunyaca unlu bir koleksiyona donusecek sanat eserlerini de almaya baslar. Prof. Edhem Eldem icinde bulundugu topluma ragmen norm kirabilen ilginc bir kisilik oldugunu soyler Kalust Gulbenkyan’in. Bunu kardesleri ve kuzenleriyle arasindaki farkliliklardan cikarir. O kardesleri ve kuzenlerine nazaran daha cesur iplerini koparabilen risk alabilen ve en onemlisi ongorulu biridir. Onlari Turkiye’nin yerel sinirlarindan cikarip Avrupa’da is yapmaya yonelten de buyuk ihtimal odur; dort kuzen Londra’da hali ticareti yapan bir sirket kurarlar. Ancak sirket feci bir sekilde iflas etmeden bes yil once sirketten ayrilan yine Kalust Gulbenkyan’dan baskasi degildir. Tum kuzenlerinin malvarliginin yuzde 80’i Turkiye’deyken onun Londra’da evi vardir Avrupa muzayedelerinde onemli eserler satin almaktadir. GIZEMLI KISILIGINI ADINIVERDIGI MUZEDE TOPLADI Ailede sanata merakli tek kisi de yine odur. Ingiliz gazetelerinde Morisson muzayedesinden bir tablo satin alirken Kralice Victoria icin dikilecek anita 10 sterlin 10 silin bagisladigi icin ya da Agnew Galerisi’ndeki sergi icin eserlerini odunc verirken sik sik boy gosterir. 1902’de Ingiliz vatandasi olmus 1942’de Lizbon’a yerlesmis Avrupa’yi Karun kadar zengin bir sanat ve hayirsever olarak arsinlamistir. 20 Temmuz 1955’te olene kadar hayatinin son 13 yilini Lizbon’daki Hotel Aviz’de gecirir. Koleksiyonunun bazi onemli eserlerini 1949-52 yillari arasinda Antik Sanat Muzesi’ne bagislar. Sonunda kendi adini tasiyan bir vakif kurulmasini ve koleksiyonunun ayni cati altinda saklanmasini vasiyet eder. Gulbenkyan Vakfi olumunden bir yil sonra kurulur. Oldukca eklektik bir koleksiyonu vardir aslinda; o her seyin en iyisi der ama belli bir merak ve uzmanlikla bazi seyleri degil her seyi toplamistir. Misir Islam Mezopotamya Grekoromen Ermeni Uzakdogu eserleri de vardir koleksiyonunda heykel de resim de kitap ve cini de hatta mobilya da... Yine kendisi eklektik ama secici der. Yine de hayat tarzini kimligini ve karakterini yansitir. Cunku tutarsiz da gorunse belirgin uc kategori vardir bu koleksiyonda: Aile kokenini belirginlestiren Ermeni dini objeleri Anadolu Osmanli Islam objeleri ve sonradan girdigi ve parcasi oldugu Avrupa toplumunun eserleri... Hayatinin sonuna kadar cok duzgun bir Turkce’yle konustugunu duyanlar anlatmistir. Ancak koleksiyonunu Turkiye’ye getirme cabasi icinde olup olmadigi konusu cok acik degildir. Onun sanat tutkusuyla olusan ve nadide eserlerin bir araya geldigi onemli bir dunya muzesi olan Kalust Gulbenkyan Muzesi Lizbon’da genis bir parkin icinde vasiyetini hayata gecirir simdi. Bilimsel arastirma merkezinden konser salonuna kutuphaneden oditoryumuna orkestra ve korosundan duzenledigi ulusararasi kongre ve kurslarla dunyanin en iyi kucuk muzesi olarak bilinir. O ise bugun hálá yasayan bu kocaman koleksiyonun arkasinda gizlenmeyi surdurur. Prof. Eldem’e gore gerisini merak etmeye cok gerek var midir bilinmez Gulbenkyan butun kisiligini bir muzede toplamistir aslinda. Zaten boyle bir koleksiyona sahip bir insan gercekten koleksiyoncuysa o objelerin arkasinda kaybolur. Bizdeki gibi tam tersini yapip koleksiyonunu kisiligini kuvvetlendiren bir sus olarak kullanmaz. Koleksiyonunun hizmetcisi esiri olur onun kendini asmasina kendi basina bir varlik olmasina izin verir. Bay Yuzde Bes’in hatirlanmasi gereken en onemli ozelligi belki de budur.