Faik Bulut Kars ta cocukluk yillarinda bulunan toplu mezarlarin Ermenilerin mi yoksa Muslumanlarin mi oldugunu cikan paranin cinsine gore ayirt ettiklerini soyluyor. Koy adlarinin basindaki kara ve kizil takilari da katliam yillarindan kalma Arastirmaci yazar Faik Bulut bazi tarihcilerin ortaya attigi Ermenileri Kurtler kesti imasinin maddi bir dayanagi olmadigini soyluyor. Ermenileri katleden Hamidiye Alaylari nin Kurt isyanlarini bastirmak icin de kullanildigini animsatan Bulut kendisi 10 yasindayken 115 yasindaki Zeri ninesinin anlatimini ise soyle aktariyor: Bizimkiler Hamidiye Alaylari na yardim ederdi. Kirmizi Kopru diye bilinen yere giderek pusu kurmuslar. Oyle vurdular oyle vurdular ki cesetle dolan Kars Cayi geri akmaya basladi. 1915 olaylarinin oncesi ve sonrasi neydi? Baska hangi azinliklari kapsadi? Ermeni meselesinin 1915 ile sinirlanmasini cok yanlis buluyorum. Oncesi ve sonrasi vardir. Bir de perspektif olarak genelde Ermeni meselesi global duzeyde ele aliniyor. Ama her bolgedeki Ermeni meselesi Adana daki Afyon daki Istanbul daki Corum daki Mus taki Batman daki Kars taki Ermeni meseleleri birbirinden farklidir. O nedenle her bolgede yasananlari sanki birbirinin ayniymis gibi konusmak hatali sonuclara vardirir. Isin ozunde katliam ve tehcir vardir. Belgeler bunu gosteriyor. Bunun yani sira mukatele de vardir. Yani etnik bogazlasma olmustur. Turkler Cerkezler Kurtler yani Osmanli nin yaninda yer alanlarla sadece Ermeniler arasinda bir kavga yok. Nasturiler ve Asurilerle de benzer olaylar yasaniyor. Bu olaylar Turkiye nin sinirlarini da asiyor. Bugunku Irak Kurt bolgesinde Asuriler Ingilizlerle birlik olup Kurtlere hucum etmisler. Iran bolgesinde Nasturi ve Ermeniler birlik olup 1919 larin unlu Iranli Kurt lideri Simko Ismail e bagli birliklerle savasmislar. Yani o donem yasanan olaylari sadece Turk-Ermeni bogazlasmasi diye sinirlandirirsak yanlis olur. Bu olaylarin sinirlari hayli asan bir boyutu var. Uluslasma milli bir bencilligi gerekli kiliyor. Bir baskasini ret ve dusman kabul etmeden uluslasma olur mu? 1877 den baslayan 1. Dunya Savasi nin sonlarina kadar devam eden bogazlasmalar bolgedeki uluslasma kavgasi ekseninde degerlendirilmelidir. Rus Carligi Ingiltere Iran ve Osmanli tum bu catismalarda dogrudan rol oynamis azinliklarin catismasini bizzat bu buyuk devletler koruklemis ya da kiskirtmistir. Ermeni ve Kurtler arasindaki catismalarin nedenleri neydi? Ermeniler in Buyuk Ermenistan projesi de bogazlasmalarda oldukca etkili oluyor. Ermeni komitacilar Kars ta Erzurum da Van da surekli etnik temizlik gerceklestiriyorlar. 1890 dan baslayarak sonraki yillarda daha da siddetlenerek devam ediyor. Fakat bogazlasmanin elbette ki tek kaynagi komitacilarin etnik temizlik cabalariyla sinirli degil. Kurt seyhlerinden bazilarinin Ermenileri kesmek uzere fetva yayimladiklari biliniyor. Bu seyhlerden birinin Ermeniler yuzumu gormesin yoksa gunaha girerim diyerek yuzunu peceyle orttugu soylenir. Ama bunun yaninda Ermenileri koruyan himayesine alan Kurt aga ve din adamlari oldugunu da biliyoruz. Van bolgesinde Catak ta Kor Huseyin Pasa Haci Musa Bey gibi isimler katliamlar yasanirken Ermenileri himayesine alanlar arasinda sayilir. Said-i Nursi bildigim kadariyla 1500 Ermeni yi himaye edip korumustur. 1910-1915 arasinda ozellikle Dersimli olan Kurtler Seyid Riza ile Ali Sir Ermenileri hem korumus hem de onlarla isbirligi yapmistir. Hatta 1917 Ekim devrimi surecinde Dersim bolgesinde Ermenilerle birlikte yaklasik uc ay kadar suren bir sosyalist sûra olusturmuslar ama Erzincan komutani Ermeni Murat Pasa ile Buyuk Ermenistan talepleri konusunda anlasamamislardir. Iran a karsi 100 bin kisilik bir Kurt ayaklanmasi cikaran Naksi seyhi Ubedullah in Ermenilerle yaptigi onemli bir anlasma da vardir: Siz bize silah uretin biz de size Semdinli tutunu verelim. Karsilikli anlasmalar sonucunda Ubeydullah in Ermenilere dokunulmayacak fetvasi cikarmis olmasi son derece anlamlidir. Cok onemli dayanisma ornekleri de yasanmis cok hazin oykuler de var... Ben halk hikmetine cok inaniyorum. Karsli oldugum icin bolgede cok arastirmalar yaptim. Cok yasli insanlarla konustum. Annemin ninesi Zeri Nine ben 10 yasindayken o 115 yasindaydi. Cok net anlatirdi. Bizim oradaki koylerin cogu Ermeni koyleridir. Biz Kurtler cok sonradan oralara yerlesmisiz. Cami boyali duvarlari kazidiginiz zaman freskler cikiyor. Zeri Nine soyle anlatirdi: Ermeni ceteleri geldiler bizi samanliga kapattilar atese verip birakip gittiler. O donemde bizimkiler Hamidiye Alaylari na yardimci olurlarmis. Bu olayi duyunca Kirmizi Kopru diye bilinen yere giderek pusu kurmuslar. Sadece Ermeni komitacilari degil sivil Ermenileri de olduruyorlar. Zeri Nine bu kanli misillemeyi de soyle anlatirdi: Oyle vurdular oyle vurdular ki subat ayiydi. Cesetle dolan ve eksi 30 derecede donan Kars Cayi geri akmaya basladi. Biz de onlar da kesti demeye getiren anlatimlardi bunlar. Aslinda Kurtler ve Ermeniler birlikte yasardi. Toprakta don olup olmadigini anlamak kolay degildir. Ermeni Agop bu iste ustaydi. Katarlardi Agop u one tarlalara giderlerdi. Agop pantolonunu siyirir topraga otururdu. Agop bu toprakta don var derse tohum ekilmezdi. Ama Rus Carligi ve Ingilizler bir tarafi Osmanlilar diger tarafi kullanmislar iki halk birbirine boyle dusman olmus. Seyh Sait ve Dersim isyanlarina katilan insanlar hatiralarini yazdiklarinda Ermenilere yapilan mezalimi cok acik bir bicimde acikliyor. Bunlarin bir kismi Kurtler adina ozelestiri de yapiyor. Ama cogu hatiratta Ermeni katliamlarinda dogrudan Osmanli suclanir. Ornegin Seyh Sait isyanini hazirlayanlardan Cibranli Halit Pasa nin ilginc bir yaklasimi var. Tehcire tabi tutulmus Ermeni varligi sona ermek uzereyken Kurtler bu gelismeler karsisinda sevinc duyuyor. Cibranli Halit ise Osmanlilar bazi Kurtlerin de kiliciyla Ermenileri temizledi simdi sira bize geldi. Once zo diyenler olduruldu sira lo diyenlerde diye duydugu sikintiyi dile getiriyor. Tum bu yasananlarin gunumuze etki ve yansimalari nedir? Oncelikle buyuk devletler yasananlardan oturu ozur dilemeli. Bir de tam sinir kapisina buyuk bir baris ve insanlik aniti dikilmeli. Anita hem Ermenice hem Turkce hem Kurtce kardesligin onemini anlatan yazilar yazilmali. Bizim Kars yoresinde eskiden koylerin isimleri kara ve kizil ile baslardi. Bu koylerin tamaminda bogazlasma yasanmistir. Eskiden Ermenilerin yasadigi bizim koyun 500 metre kuzeyinde temel icin kazi yapardik toplu mezar cikardi. 500 metre guneyde kazi yapardik baska bir toplu mezar cikardi. Bu mezarlarin Ermenilere mi yoksa Kurtlere mi ait oldugunu anlamak da zor degildi. Mezardan Rus parasi ciktigi zaman Ermeni mezarligi Osmanli parasi ciktiginda ise Muslumanlarin mezarligi derdik. 12 Eylul doneminde ise Erzurum da cikan butun toplu mezarlar Muslumanlarin katledilmesine Ermeni mezalimine kanit olarak gosterildi. Ninni yerine surgun dinledim Istanbul da dogdum. Ailem tehciri yasadigi icin tum bu olanlarin travmasini ben de icimde tasiyorum. Masal bilmem ninni yerine hep surgun agitlari dinledim. O yillarda dut agaclarinin altinda buz gibi sogukta nasil bir kis gecirdigimizi anlatirdi buyuklerimiz. Nasil ac kaldiklarini nasil muhurlu evlerden yiyecek calarak hayatta kalabildiklerinden soz ederlerdi. Annemin anneannemin teyzelerimin dustukleri Amerikan yetimhanesinde yasadiklarini o kucucuk halimle ezbere bilirdim. Bu anlatilanlar o kadar icimize islemis ki benim neslimden olan Ermeniler arasinda 10 yilda bir tokat yiyecegiz herhalde kavrami yaygindir. Askerlik Varlik Vergisi 6-7 Eylul olaylari Kibris mitingleri zamaninda Rumlar yerine Ermenilerin dovulmesi gibi olaylar da bu kavrami pekistirdi. Askerlik sirasinda Ermeni oldugumdan oturu asagilanmayi bir yana birakin yuceltildim. Ermeniler arasinda pek gorulmez ama ben bir muhabere birliginin kumandanligini bile yaptim. Komutamlarim beni ornek gosterirlerdi. Varlik Vergisi cikarildigi zaman maasli olarak bir magazada calisan dedemin cektigi zorluklari biliyorum. Bir bekci dudugu caldiginda bile korkan o zavalli adama 500 lira vergi konuldugunda hastalanip yataklara dusmustu. Baskilardan o denli yildilar ki aileler birer ikiser Istanbul a goctuler. Istanbul dan da baska yerlere gittiler ve sonunda geride sadece 60 bin kadar Ermeni kaldi. Sayimiz azaldi ama bugun kosullariniz daha iyi. Cocukken taninmadigimiz mahallelerde butun Ermeni cocuklar farkli isimler kullanirdi. Ben de adima yakin oldugu icin 12 yaslarindayken Selcuk ismini kullaniyordum. Daha sonra Ermeni oldugumu hicbir yerde saklamadim. Ama musteri kacmasin diye Ermeni olduklarini gizleyen cok insan tanidim. Jerar lar Celal Agop lar Yakup olurdu. Tehcir Turan ulkusu nun sonucu Ayse Hur: Ermeniler radikal olmasalar bile tehcirden kurtulamazlardi. Cumhuriyet in tertemiz dogduguna inanan bir toplum olarak Ermeni kiriminda yer alan kadrolarin buyuk bir bolumunun Cumhuriyet in de kadrolari oldugunu bilmek istemiyoruz Arastirmaci Ayse Hur e gore Ermeni katliaminin gerekcelerinden biri olarak gosterilen Rus isbirlikciligi cok da gecerli degil; cunku Rus ordusunda savasan Ermenilerin buyuk cogunlugu Osmanli degil Rus Ermenileri. Ayse Hur Ermeni milliyetciligi bu denli radikal olmasaydi da Ermenilerin tehcirden kurtulmalarinin kolay olmadigina inaniyorum diyor. Tehcire iliskin uretilen gerekceler yasananlari hakli kiliyor mu? Imparatorlugun son yuzyili hakikaten korkunc kayiplarla doludur. Ozellikle toprak kayiplari ile ciddi bir soka giren Ittihatci liderler 1912 Balkan yenilgisinden sonra Ermeni orgutleri kendilerine daha onceden soz verilmis idari ve toprak reformu sozunun yerine getirilmesi icin baski yapmaya baslayinca doguyu da kaybetme korkusu icine dustuler. Ayrica o yillarda gerek Musluman esrafin ve asiretlerin gayrimuslumlerin zenginliklerine kiskanclikla baktigi bir gercek. Ornegin Cemal Pasa anilarinda Birinci Dunya Savasina girmenin temel nedenleri arasinda kapitulasyonlardan ve Ermeni reformlarindan kurtulmak oldugunu soyluyor. Halide Edip Adivar da anilarinda o yillarda Ermenilerin ekonomik ustunlugune son vererek piyasayi Turk ve Almanlar adina temizlemeyi hedefleyen anlayistan soz ediyor. 1908 i coskuyla karsilayan azinliklar ise bir sure sonra II. Mesrutiyet in esitlikler uzerine kurulu bir toplum duzeninin garantisi olmadigini gorunce yavas yavas Ittihatcilarla kurduklari ittifaklari gozden gecirdiler. Avrupa da esen esit haklar ruzgâriyla yelkenlerini doldurarak imparatorluktan ayrilmanin yollarini aramaya basladilar. Ermeni milliyetcilerinin Birinci Dunya Savasi sirasinda zaman zaman Bulgar Sirp ya da Rus kuvvetlerine katilmalari Dogu vilayetlerinde cetecilik yapmalari askerden kacmalari ve Van ayaklanmasi gibi kalkismalar Ittihatcilara ummadiklari bir bahane sagladi. Gerci Rus ordusunda savasan Ermenilerin ezici kismi Osmanli Ermenileri degil 1000 yildan beri Rusya da yasayan Rus Ermenileri idi. Ayrica Van ayaklanmasi hem tecrubesiz vali Cevdet Bey in siddet politikalari sonucu cikmisti. Ancak Ermeni siyasetcileri devleti arkadan hancerlemis bile olsalar bu devlete tum Ermeni tebasini ulkeden surme hakkini verir mi? Bu anlayis o gunun az gelismis hukuk anlayisina bile uymaz. Bu dislayici politika guclu olanin gucsuz olani imha etmesinin mesru goruldugu 19. yy. sosyal Darvinizmi nin tezahurudur. Benim kanim Ermeni milliyetciligi bu denli radikal olmasaydi da Ermenilerin tehcirden kurtulmalarinin kolay olmadigi yolunda. Cunku artik Balkanlar a ve Ortadogu ya dogru genisleme umudu kalmayan Turkculer icin Dogu Anadolu da yasayan Ermeniler Ziya Gokalp in tanimladigi ve Ittihatci onderlerinin siyasallastirdigi Buyuk Turan ulkusunun onundeki en buyuk engeldi. Bunun kaniti 1914 te Ege bolgesinde yasayan Rumlarin Ermenilere isnat edilen suclarin hicbirini islemedikleri halde yuzyillardir yasadiklari topraklardan zorla surulmeleridir. Ege deki Rum tehcirini planlayan ve uygulayan Celal Bayar in bir itirafname niteligindeki anilari ise resmi tarihciler tarafindan israrla gormezden gelinir. Ermeni sorununun cozumunde bir turlu yol kat edilmemesinin nedeni ne? Yillardir kati bicimde yurutulen inkâr politikalari sonucu Turkiye gerek bilim dunyasinda gerek politik duzeyde gecmisin nasil ele alinmamasi gerektigi konusunda negatif sembol ulke haline geldi. Turkiye tum stratejisini birakin soykirim olup olmadigini ortada islenmis bir suc dahi olmadigi hatta asil Ermenilerin Muslumanlari soykirima ugrattigi uzerine kurdugu icin yasananlardan uzuntu bile duymayan hatta Gerekirse gene yaparim diyen bir toplum gibi algilanmakta. Bizim kulturumuzde gecmisle yuzlesme geleneginin olmamasinin bir nedeni Islam da tarihin sadece pratik bir oneme sahip olmasi ve kisilerin bir baskasinin sucundan sorumlu tutulmamasi doktrini olabilir. Digeri suclu bulunmanin yaratacagi utanc duygusudur. Ayrica Cumhuriyetimizin tertemiz dogduguna yurekten inanan bir toplum olarak Ermeni kiriminda yer alan kadrolarin buyuk bir bolumunun Cumhuriyetin de kadrolari oldugunu ogrenmeye tahammulumuz yok. Bunu cezalandirma korkusu yani toprak veya para kaybi ihtimali izliyor. Ama daha da buyuk engel Turkiye de siddetin hem yonetilenler hem de yonetenler tarafindan icsellestirilmis bir kulturel kod olmasi. Susmanin gormezlikten gelmenin bizim toplumumuzun temel iletisim bicimi oldugunu dusunuyorum. Yani yakin tarihte yasanan siddet olaylarini bile tartismayan bir toplumun cok uzak bir gecmiste islenmis bir siddet olayini hele de suclu olduguna inandirildigi bir topluma karsi islenmis bir sucu toplumsal belleginin derinlerinden cikarmasi zor oluyor. Ote yandan Ermeni cevrelerinde yaygin olarak kullanilan soyut ve tarihsiz suclu Turk kavrami sorunu cozmeye degil karmasiklastirmaya yariyor. Oysa butun nuanslari kapsayan bir dil ve tavir gelistirmek icin her iki tarafin da caba gostermesi gerek. Eger ciddi bir hesaplasma yasanirsa bunun sonucunda ne olur? Diaspora deyince Turkiye de akla kalpleri Turk dusmanligi ile dolu bir kitle geliyor. Halbuki Ermeni diasporasi 60 kadar ulkeye dagilmis degisik tarihsel deneyimlere kulturlere dillere dinlere aliskanliklara sahip degisik yas ve cinsiyet gruplarindan 5-6 milyon insan demek. Diaspora olmak demek acili bir tarih durmadan yolculuk etmek kusaklar boyu suren guvensizlik duygusu yeni toplumlara uyum saglamak icin gosterilen yurek burkan cabalar ve her seyden onemlisi bitmeyen bir vatan ozlemi demek. Birinci kusak diasporayi birbirine baglayan esas duygu Anadolu ya dogduklari sehre veya koye duyduklari buyuk sevgi ve hasretti. Ama bu duygularin ikinci ve ucuncu kusaklara aktarilmasi sirasinda ise ofke ve nefret gibi duygular da karisti. Yekpare bir yapi olmadigi icin Ermeni tarafinin beklentisi nedir sorusuna cevap vermek kolay degil. Ermenistan devletinin en ust kademeleri celiskili aciklamalar yapiyor. Tasnaksutyun Partisi nin bir bolumu soykirimla ilgili olarak toprak ve tazminat istiyor. Bunun ciddiye alinacak tarafi yok. Ama Turkiye nin Ermeni lobilerinin onunu kesmek icin savurdugu milyonlarca dolari Ermenilere ait olup tehcirden sonra baskalarinin eline gecen mal ve mulklerin karsiligi olarak magdurlara ya da mirascilara vermesi hem ahlaki ve hem de akillica olurdu. Tarihsel hafizayi bastirmaya ve yeni bir kimlige dogru gitmek icin eski cemaat kulturunden uzaklasmaya egilimli olanlar ise sessiz olduklari icin ne kadar coklar kestiremiyorum. Bunlar icin Turkiye nin icten bir ozur dilemesi kirilan kisisel ve ulusal onurlarini onarmaya yeterli olacak gibi gorunuyor. Ama karsi tarafin ne dusundugu ne istedigi bence cok onemli degil cunku herkes kendi evinin onunu supurmekle yukumlu. Bana ilginc gelen ulkemizde insanlarin Ama once o yapti diye dusunerek vicdanlarini rahatlatmasi. Vatansever gecinenlerin bile Osmanliyi batiran politikalarin sahibi Ittihatcilarin her sucunu ustlenmekte gosterdikleri buyuk heves cok sasirtici ama daha da ilginci Muminlerin bile Allah in gazabindan korkmak yerine hukukun dolambacli yollarinda iz kaybettirmeye calismasi. YARIN: Taner Akcam Dilek Zaptcioglu