20. yuzyilin en onemli tarihcilerinden kabul edilen Nicolae Jorga ile Fransiz sair Alphonse de Lamartine in Osmanli tarihi uzerine kitaplari art arda yayimlandi Osmanli tarihi uzerine yazili kaynaklarin azligi yillardir tarihcilerin yakindigi bir konu. Bu konuda yazilmis yabanci kaynakli yapitlarin Turkceye cevrilmemis olmasi da bu eksikligin onemli bir parcasi. Hatta Hammer in yazdigi on cilttlik ansiklopedi neredeyse Turkcedeki tek eser diyebiliriz. Hammer in yani sira Osmanli tarihi konusunda eser veren diger isimler ise Zinkeisen Lamartine ile Jorga. Ve hos bir rastlantiyla Lamartine ve Jorga nin eserleri pesi sira gecen gunlerde yayimlandi. Seyh-ul muverrihin tarihcilerin babasi vezir-i azam tarih bilgini gibi lakaplari olan Halil Inalcik in Her seyden once Nikolae Jorga nin Osmanli tarihi onyargilardan oldukca kurtulmus belgelerin tanikligina oncelik veren ciddi bir tarihcinin eseridir diye niteledigi Osmanli Imparatorlugu nun Tarihi adli bes ciltlik ansiklopedi Inalcik in da belirttigi gibi Osmanli yi belgeler isiginda mercek altina yatiriyor. 1910-1940 yillari arasinda Romen siyasetinde etkin rol oynayan Jorga hayati boyunca millet davasinda havari olarak tanindi ve 1919 da Millet Meclisi Baskanligi 1931-32 arasinda Basbakanlik yapti. 1940 da da siyasi bir cinayete kurban gitti. Bizans-Osmanli sentezi Avrupa nin ozellikle de Balkanlar in kapsamli bir tarihini cikarmak icin calisan Jorga Bizans ile Osmanli uzerine genis arastirmalar yapti ve tarihte ilk kez Osmanli sentezi saptamasini yapan tarihci oldu. Bu eser de ozellikle yabanci devletlerinin arsivlerinden toplanmis belgelere dayanilarak hazirlanmis. Alman tarihci Ranke nin ekolunden gelen Jorga bu nedenle ansiklopedisinde daha cok belgeler uzerinde duruyor. Ancak her vakayi belgelere dayandirdigi gibi bulgularinin isiginda tarihin buyuk tablosunu da cizmekten kacinmiyor. Bes ciltlik kitapta en cok uzerinde durdugu ise Osmanli tarihindeki devsirmelerin rolu ile Istanbul un fethi. Ayni zamanda Osmanli dunyanin en parlak donemini temsil eder diyen Jorga ansiklopedide Osmanli tebaasinda yasamis birinin olmasinin da etkisiyle tarihi yorumlarken devletin kultur yapisinin detayli bir sekilde inceliyor. Osmanlinin etnisiteye ve kulture cok onem verdiginin altini cizen Jorga devletin de bunu olumlu yonde kullandigini soyluyor. Ayrica Osmanli nin Balkanlarda siyasi birligin saglamak icin gumrukleri kaldirdigini emniyeti sagladigini da belirtiyor ansiklopedisinde. Hep tartisilan Sultan II. Abdulhamid devriyle ilgili de ilginc saptamalar yapan Jorga bu bolumde Turkiye nin cok kritik bir zamanda kaderini neredeyse 40 yila yakin bir sure ellerinde tutan Sultan II. Abdulhamid in keske dedesi Sultan Mahmud gibi despot da olsa bir ideali olmus keske daha ulvi amaclar icin yasamis ve caba gostermis olsa idi diyor. Eserini 1912 yilinda yani henuz Osmanli Imparatorlugu yikilmadan tamamlayan Jorga nin ansiklopedisinde elbette eksikler ve yanlislar var. Ozellikle de 1912 den sonra yapilan arsiv calismalari goz onune alindiginda. Ancak burada bir parantez acmak gerekiyor. Cunku Osmanli nin yikilisini Turkiye nin dogusunu gormeden ansiklopediye son noktayi koyan Jorga eserini su dusundurucu cumlelerle bitiriyor: Neticede Osmanli Imparatorlugu bir hatiradir hem de tehlike getirebilecek bir hatira. Bugune kadar Rumlarin Ermenilerin Yahudilerin ayrica 16. ve 17. yuzyillarda yasayan devsirmelerin haleflerinin hukmundeki Istanbul da ve Rumeli nin Makedonya nin ve Anadolu nun koylerinde bes yuz yildan beri atalarinin cesaretiyle kurulan devletin gidisatindan tamamen soyutlanmis bir halk yasamaktadir. Bu halk Turk halkidir. Jonturkler in misyonlarini yerine getirmek icin en guzel hizmet bu gayretli namuslu caliskan ve kanaatkâr son derece misafirperver fedakâr ve dindar halki tefecilerin ve genelde baska soylardan gelen memurlarin baskisindan kurtarmak ve Fransizca kitaplar okumasa gazete cikartmasa ve mecliste bir konusmanin ne anlama geldiginin bilincinde olmasa da bu halka tarihi rolunu geri vermektedir. Bu neredeyse tamami savasmasini bilmeyen ve hicbir sey feda etmek istemeyen Selanik teki gurultucu Yahudilere kalben Osmanli Devleti ne dusmanlik besleyen Fenerli Rumlara Makedonya nin icine kapanik Bulgarlarina Erzurum daki intikam atesi ile yanan Ermenilere kainatin tum dillerinde dayanisma ve birlik icinde yeni bir Osmanli vatanseverligi hakkinda vaazlar vermekten cok daha guzel ve cok daha faydali bir is olacaktir. Siparis uzerine yazilan tarih Aslen bir Fransiz sairi olan Alphonse de Lamartine in uc ciltlik ansiklopedisi de Jorga ninki gibi Osmanli tarihine erbaplarin deyimiyle objektif bakiyor. Ancak Jorga nin Romen olmasindan kaynaklanan cografyanin nabzini tutmasinin aksine Lamartine Osmanli ya biraz daha oryantalist acidan yaklasiyor ve mensubu bulundugu romantik akiminin da etkisiyle lirik ve hikâyesel bir tarih anlatiyor. Daha cok Osmanli nin gosterisli renkli cekici goruntu ve kisilerini yansitiyor. Ayrica Osmanli yi ovmekten de geri durmuyor: Turk bir irk bir millet haysiyetiyle yer yuzunun en serefli insanidir. Seciyeleri pek necip ve yucedir. Secaatleri (yigitlik yureklilik) yorulmaz bir kuvvet hâlindedir. Dinî ve vatanî faziletleri her bitaraf ruha hurmet ve hayranlik verir. Necabetleri (soyluluklari) alinlarinda ve amellerinde (hareket is) yazilidir. Iyi kanunlari daha munevver hukumetleri olsaydi dunyanin en birinci milleti olmak sifatini kazanirlardi. Butun sevki tabiileri asilanedir. Vecd ile yasayan duygulu bir millettir. Onlarin yurdu Efendiler diyâridir. Kahramanlar sahsiyetler ulkesidir. Bence insaniyete seref veren boyle bir milletin dusmani olmak insanligin dusmani olmaktan farksizdir. Boyle bir lekeden Allah beni korusun. 1790 yilinda dogan Lamartine yaptigi seyahatlerin ve Gol adli siiriyle yakaladigi ununun ardindan 1831 de politikaya atildi. Ilk yil basariya ulasamayan Lamartine Dogu ile ilgili ilk yazilarini 1835 de Dogu ya Seyahat adiyla yayimladi. 1837 de milletvekili secilen sair Fransiz politik arenasinda gitgide basarili olmaya basladi. Ozellikle de Teror Donemi hakkinda yazdiklariyla buyuk destek elde etti. 1848 de Fransa Disisleri Bakanligi na getirildi. Kisa bir sure sonra bakanliktan ayrilarak cumhurbaskanligina adayligini koydu fakat kazanamadi. 1851 deki hukumet darbesinden sonra populerligini yitirdi ve hayatinin geri kalaninin unutulmuslukla yoksulluk icinde yasayarak gecirdi 1869 da oldu. Lamartine in bu eseri de 1838 ve 1851 yilinda Osmanli ya yaptigi gezilerden ortaya cikmis. Daha cok Sultan Abdulmecid donemini konu alan kitap zaten padisahla yaptigi bir soylesiyle basliyor. Kitap boyunca daha cok Osmanli haremindeki entrikalar haremaglari ile cariyelerin soguk savaslari uzerinde durup bunlari sairane bir dille anlatan Lamartine siyasal degerlendirmelerini ise din uzerinden yapmayi tercih ediyor ve: Osmanlilarin elindeki Islamiyet inanmak ve itaat altina almaktan baska bir sey bilmezken Hiristiyanlik yaptigi fetihlerde eritme ve hukmetmeyi uyguluyordu yorumunda bulunuyor. Hatta Osmanli ya karsi Dunyaya yalniz bir kere bakmak zorundaysan sadece Istanbul a bak diyecek kadar pozitif ayrimci bir tavir sergiliyor. Lamartine in bu kapsamli kitabi cok parasiz oldugu donemde Osmanli devletinin siparis uzerine yazdigi da soylenir. Ancak Rusya nin yayilmaci politikasi karsisinda bunalan Osmanli devletinin bu tehdide karsi Avrupalilarin dikkati cekmek ve Fransa ile diplomatik iliskilere katkida bulunmak icin kitabi siparis ettigi belgesi olmamasina ragmen otoriteler tarafindan daha dogru kabul goren bir sav. Bu dogru olsa bile kitap Osmanli tarihine Batili bakis acisini sergiledigi icin onemli. Basta da belirttigim gibi bana kalirsa Lamartine in sairane tarihi icin dikkat edilmesi gereken tek husus oryantalist bakis acisi. Cunku Edward Said in dedigi gibi: 20. yuzyil yazarlari Dogu hakkinda degil Dogu nun yerine konusmuslardir. Dogu ise kendisi konusamazdi cunku tumuyle susturulmus bir dunyaydi. OSMANLI IMPARATORLUGU TARIHI (5 cilt) Nicolae Jorga Ceviren: Nilufer Epceli Yeditepe Yayinevi 2005 2356 sayfa 138.89 YTL. OSMANLI TARIHI (3 cilt) Alphonse de Lamartine Ceviren: Dr. Resat Uzmen Bilge Kultur Sanat 2005 1337 sayfa 56.48 YTL.