DIYARBAKIRLI Ali Emiri Efendi nin 1918 yilinda yazdigi Osmanli Vilâyât-i Sarkiyyesi adli eseri yayimlandi. (ilahiyat@islamiyat.com.tr) Yayina hazirlayanlar Doc. Dr. Kenan Ziya Tas Sadettin Basturk ve Serkan Sari. Ali Emiri Efendi hem Abdulhamit i hem Ittihatcilari elestiren cok onemli bir kultur adamimizdir; Divan-i Lugati-t Turku bulup yayimlayan tarih hakkinda bircok arastirmalar yapan ve 15 bin ciltlik Millet Kutuphanesini kulturumuze kazandiran odur. Diyarbakir da dogmus buyumus Yanya ve Iskodra gibi Rumeli vilayetlerinde de calismistir. Osmanli vatanseveridir. Turkce Ermeni edebiyati Kitabin uc temel konusu var: Biri Sark vilayetlerimizin zengin kulturu ve tarihidir; bolgedeki Artuklu medeniyetini ortaya cikaran ilk isimlerden biri kendisidir zaten. Ikinci onemli konu Kurtlerin Osmanli ya katilmasi... Ucuncusu Ermeni meselesidir. Ali Emiri milliyetciligin patladigi 1890 lara kadar Diyarbakir da Muslumanlarla Ermenilerin nasil dostca ve ic ice yasadiklarini anlatiyor. Ali Emiri nin Tezkere-i Suaray-i Âmid (Diyarbakir Sairleri Tezkeresi) adli kitabindaki Ermeni sairlerin adlarina bir bakin: Mesîhî Sîrin Melûl Kahdî Agop Lutfi Nâtik... Turkce siirler nefesler ilahiler sarkilar turkuler yazmislar! Emiri Efendi Ermeni aile dostlarini anlatiyor Cizmeciyan Fethullah Efendi gibi... Bursalizade Mardiros Efendi geziye gittigi Amerika dan donunce Ali Emiri nin babasi dahil Diyarbakirli Musluman ileri gelenler ona hos geldin ziyareti yapiyor. Ermeni tuccarlar terziler telgrafcilar Diyarbakir in Musluman Agir Ceza Reisi ile Musluman tuccar ve memurlarla oyle dostturlar ki hatira fotograflari cektiriyorlar. (Sf. 49-53) Vatan muhabbeti Kitapta Emiri Efendi Sark vilayetlerinin nufus istatistiklerini veriyor; muhtariyet bile imkânsizdir. Fakat Tasnak ve Hincak komiteleri Avrupa mudahalesini temin etmek icin tahriklere eylemlere girisiyor. Eski dostlugun yerini karsilikli supheler husumetler aliyor Aile-i Osmaniye ye nifak giriyor kan akiyor! (Sf. 39 vd) Ermeniler Adana hududundan Kafkasya ya uzanan bir devlet kurmak icin mazlum Islamlari fezâhat-i elîme ile kat ve imhaya kalkiyor. Ittihatci kabine ise Insan olduruyor hanuman yakiyor haneler kapatiyor. Bunlar fecayi-i elimedir. (Sf. 89 vd) Ali Emiri nin Ittihatcilara cok agir elestirileri var; tehcirdeki facialari siddetle elestirir. Ittihatcilari idaresiz siyasetsiz tecrubesiz cahil katil diye elestirir. Osmanli vatan kardasligini bozdular diye suclar. Hele bizi Cihan Harbi ne sokmalari korkunc bir facia ve akilsizlikti. (Sf. 29 vd) Kitabin cok onemli bir tarafi da Iran saldirilarina karsi butun Kurt ileri gelenlerinin butun asair kabail umera ve ruesasinin Mevlana Idris i Yavuz Selim e gonderek Osmanli ya katilmasidir. Biz birlesemeyiz sen bize bas tayin et diyerek Osmanli rejimini talep ediyorlar. (Sf. 61-73) Cok ilginc bir bolumun basligi da soyle: Vatan muhabbeti sây ve gayret ve ilim. (Sf. 73 vd)