Diplomaside yabancilara uygulanmasi soz konusu olan karsiliklilik kavraminin Lozan dan bu yana iki ulkenin kendi vatandaslarina uygulanmasi ile karsi karsiyayiz.Turkiye de bu politikanin kurbanlarindan biri de Rum Patrikhanesi dir 1923 tarihli Lozan Antlasmasi nin 38 ila 44. maddelerinde Turkiye deki azinliklarin sahip olacaklari haklar sayilirken 45. madde ile de Yunanistan daki Muslumanlarin da ayni haklara sahip olduklari ifade edilir. Lozan Antlasmasi nin imzalanmasindan beri Turkiye ve Yunanistan farkli dinden vatandaslarina yonelik olarak disisleri bakanliklari tarafindan Lozan duzeni adi verilen bir karsiliklilik mantigi icerisinde politika izlemekte bunlara getirilen elestirileri de karsi tarafin izledigi politika ile aciklamaktadirlar. Diplomaside yabancilara yani baska ulkelerin vatandaslarina uygulanmasi soz konusu olan karsiliklilik kavraminin Lozan dan bu yana iki ulkenin kendi vatandaslarina uygulanmasi ile karsi karsiyayiz. Turkiye de bu politikanin kurbanlarindan biri de Rum Patrikhanesi dir. I. Dunya Savasi sonundaki isgal doneminin Patrikhane fotografini hep zihinlerinde yasatan Turk burokrasisinin karar verici kesimi bu yabanci kurumdan cumhuriyet boyunca kurtulmanin yollarini aramis; bu yollardan biri olarak da Yunanistan da Bati Trakya Turkleri ne yapilanlara misilleme olmasi amaciyla karsiliklilik uygulanacaklarin arasina Patrikhane yi de koymayi bulmustur. Turkiye Patrikhane konusunda disaridan yapilan telkinlere hep bunun bir Turk kurumu dolayisiyla bir ic is oldugu seklinde yanit vermis ancak ona uygulamada bir Yunan kurumu gibi davranmis ve bazen acikca da onun bir koz oldugunu ifade etmistir. Oysa Patrikhane eger bir ic is ise nasil yabancilara karsi koz olabilir? Bir Turk kurumunun karsiliklilik ilkesi cercevesinde degerlendirilmesi nasil soz konusu olabilir? Bu celiski 1959 tarihli Turk ve Yunan disisleri bakanliklari tarafindan hazirlanan Bitsios-Kuneralp ikili tavsiye raporuna da yansimis burada Patrikhane Yunan tarafinca isteklerde bulunulan Turk tarafinca da kabul edilen konular arasinda yer almistir. 1955 1965 ve bugun Patrikhane nin Cumhuriyet doneminde Turkiye kamuoyunda acikca karsi taraf olarak gorulup elestiri konusu yapildigi uc temel donem vardir: Birincisi Kibris Sorunu nun ortaya cikip 6-7 Eylul un zemininin hazirlandigi 1955 yili; ikincisi Kibris Sorunu nda bir baska evreye tekabul eden 1964-65 donemi ve son olarak da Dogu Bloku nun cokusu ve kuresellesme ile baslayan ve surmekte olan donem. 6-7 Eylul surecinde bu konuda resmî bir aciklamaya rastlanmamakla beraber basinda bazi yazarlarca ve ozellikle Turk Ortodoks Patrigi Efthim in agzindan Kibris sorununda Rum tarafinin destekcilerinin basinda Patrikhane nin geldigi Istanbul Rumlarinin Yunanistan in Kibris politikasini para yardiminda bulunarak destekledigi gibi ifadeler sik sik dile getirilmis; Patrikhane nin ekumenikligi hatirlatilarak -ki bu donemde henuz ekumeniklik tartismasi yoktur- Patrik Athinagoras in neden Makarios u aforoz etmedigi gibi sorular sorulmustur. 6-7 Eylul de Patrikhane nin hesabina yakilan ve yagmalanan kiliseler tahrip edilen patrik mezarlari ve yaralanan bir papazin olumu dusecektir. En ilginci 1964-65 krizidir cunku Disisleri Bakanligi ilk defa Patrikhane yi Turk-Yunan iliskileri ve karsiliklilik cercevesinde ele aldigini aciklamistir. Bu tarihten itibaren bu politika surecek Patrikhane Turk-Yunan iliskilerinde bir pazarlik kozu olarak kullanilacaktir. 1964 yilinda Kibris ta baslayan Turklere saldirilar sirasinda Patrikhane de gorevli iki metropolit sinirdisi edilecektir. Mayis 1964 te Turkiye nin bu hareketini Yunanistan in BM ye sikayet etmesi uzerine BM deki Turkiye Buyukelcisi Orhan Eralp bu konuda BM Genel Sekreteri U Thant a su cevabî mektubu gonderecektir(1): Iki metropolit Yunan ajani gibi calismis Yunan emir ve isteklerini Ortodoks Turk vatandaslarina yayma empoze etme gibi bir gorev ustlenmislerdir. Ustelik Rum azinlik okullarinin yonetmelikleri ile catisan davranislarda bulunmuslar Rum kokenli Turk vatandaslarin sadakatini sarsacak Yunan propagandasi yapmislardir. Yalnizca azinligin degil Turkiye nin sayginligini ve guvenligini de tehlikeye dusurmuslerdir. Iki gorevli Yunan hukumetinin yayilmaci egilimleri icin besinci kol gibi calismislardir. Ayni yil Patrikhane nin matbaasi kapatilacak bu nedenle gazetesi Apostolos Andreas ve dergisi Orthodoksia da yayinina son vermek zorunda kalacaktir. Bu donemde bir kabine uyesi basina Patrikhane nin bir haftaya kadar istimlakine baslanacagi bilgisini iletecek bu sekilde korkutma politikalari da izlenecektir.(2) Bunun bir ornegi olarak bir istimlâk Tarabya da gerceklesecek ve bugunku Tarabya Oteli nin yapilmasi icin Ayios Yeorgios Kilisesi yikilacaktir. Ayni donemde Ortodoks din adamlarina Rum okullarina giris Heybeliada Ruhban Okulu mezunlarina Rum okullarinda ogretmenlik yapma yasagi getirilecek 4-9 Eylul 1964 te Patrikhane kusatilacak Patrikhane Kilisesi nin tapusu uzerine tartisma baslatilacak ve Buyukada Yetimhanesi kapatilacaktir.(3) Patrikhane karsiti kampanya Ancak Yunanistan Istanbul daki bu yaptirimlarla fazla ilgilenmeyecek Turkiye Yunanistan i Kibris konusunda masaya oturtma cabasinda basariya ulasamayacaktir. Yine de bu kriz aninin yarattigi kolaylikla normalde cok tepki toplayacak bu yaptirimlari bir oldu-bitti ile uygulayabilecek ve asil amacina Patrikhane nin beslendigi her turlu koku kesip onu yoketmeye dogru kararli adimlarla ilerlemeye devam edecektir. 1965 yili boyunca da Patrikhane karsiti kampanya basinda devam eder. Kibris sorunu nedeniyle Turk-Yunan iliskileri iyice gerginlesir. 16 Nisan 1965 te Disisleri Bakanligi sozcusu cok onemli bir aciklama yaparak Turk-Yunan iliskileri Lozan da kurulan dengeye dayanir. Kiyas yolu ile Kibris meselesi Oniki Ada da yasayan Turklerle Istanbul da oturan Rumlar ve Patrikhane bu muvâzene [karsilikli iki seyin denkligi] icinde mutalaa edilir der.(4) Patrikhane nin Turk Yunan iliskilerinde karsiliklilik ilkesi icerisinde degerlendirildigi boylece ilk defa bir resmî agizca dile getirilmis olur. Patrikhane nin teftis edilecegi seklinde haberler basinda yer almaya baslayinca Athinagoras Patrikhane nin Turk hukumeti tarafindan teftis edilemeyecegini dile getirir. Karsilikli soz duellosu siddetlenir; Basbakan Yardimcisi Suleyman Demirel icab ederse Patrikhane nin hudut disina cikarilabilecegini (5) aciklar. 19 Nisan 1965 teki Bakanlar Kurulu toplantisindan da Patrikhane nin behemahal teftis edilecegi (6) karari cikar. Maliye Bakanligi bir heyeti Patrikhane nin mali kayitlarini incelemekle gorevlendirir. Hemen ardindan Paris Buyukelcisi Bulend Usakligil 26 Nisan 1965 te Uluslararasi Diplomasi Akademisi nde verdigi Patrikhane konulu konferansinda Patrikhane nin ancak millî bir Turk kurumu olmasi ve Turk kanunlarina harfiyen riayet etmesi sartiyla Turkiye de kalabilecegi yorumunu yapma ihtiyacini duyar. (7) Tam bu donemde Washington daki CENTO toplantisinda Genelkurmay Baskani Cevdet Sunay ABD Disisleri Bakani Dean Rusk a bir suredir beklenmekte olan iki muhribin Turkiye ye neden verilmedigini sorar ve su yanitla karsilasir: Patrikhaneye karsi icra ettiginiz baskiyi kaldirir surdurdugunuz hesap tetkik islerine son verirseniz... bu iki muhribin verilmesini en kisa zamanda saglayacagim. (8) Genelkurmay Baskani Basbakan a konuyu iletir bunun uzerine denetime son verilir ve muhripler de bir sure sonra alinir. Bu donemde Patrikhane kapisina bir polis kulubesi yerlestirilir ve bazi kisilerin Patrikhane yi ziyaretleri engellenir. Bunun uzerine Istanbul daki Yunan Baskonsolosu Karandreas Vali ye hukumetinin bu konudaki hassasiyetini bildirir. Ayni sirada Cumhuriyet donemi boyunca Patrikhane ye karsi bir denge unsuru olarak kullanilmak uzere bir kenarda bekletilen ve gerginlik donemlerinde kullanilan Turk Ortodoks Patrikhanesi Galata daki Ayios Nikolaos ve Ayios Ioannis kiliselerine 1965 yilinin Agustos ayinda el koydugunu aciklar. Iki cemaat arasinda kargasa ve gerginlik artinca Emniyet Ayios Nikolaos kilisesini kapatir ve onune girisleri engellemek uzere bir bekci koyar. (9) Konu mahkemeye yansir ve taraflar birbirlerinden davaci olurlar. Icisleri Bakanligi mahkeme sonuclanincaya kadar kiliselerin idaresini Turk Ortodoks Patrikhanesi ne verir.(10) Mahkeme sonucunda da iki kilise Turk Ortodoks Patrikhanesi ne birakilir. Bu donemde felcli babasi Papa Efthim in yerine vekalet eden oglu Turgut Erenerol kiliselerin neden bu tarihte geri alindigi sorusuna cemaatin kalabaliklasmasini gerekce gosterir. (11) Papa Efthim in oglu Selcuk Erenerol bir gorusmemizde bunun gerceklesmesini Basbakan Urguplu nun istedigini soylemisti.(12) Emniyet 1974-1978 yillari arasinda bes metropolite gerekce gostermeden pasaport vermez: Halkidona (Kadikoy) Metropoliti Meliton Stavrupoli Metropoliti ve ayni zamanda Heybeliada Ruhban Okulu Muduru Maksimos Haldia (Tokat) Metropoliti Kirillos Filadelfia (Alasehir) Metropoliti Vartholomeos Melitini (Malatya) Metropoliti Ioakim.(13) Bugunku durum Son evre Dogu Bloku nun cokusunden beri yasanmaktadir. Bu donemin basindan beri Patrikhane konusu Turkiye de gundemi mesgul eden konularin basinda gelmektedir. Azinliklarin ve sorunlarinin daha gorunur ve ses getirir hale geldigi bu donemde azinliklarin ulus-devlet icin bir guvenlik sorunu oldugu seklindeki 19.yuzyil mirasi dusunce de icerde daha yuksek bir sesle dile getirilmeye baslanmistir. Bu donemde Heybeliada Ruhban Okulu nun ve Patrikhane nin statusunun Yunanistan la sorunlarin cozumunde onemli bir koz oldugu artik Harp Akademileri yayinlarinda bile acikca belirtilmektedir. (14) Ayni yayina gore ornegin Fener Patrikhanesi ne gelen Yunan devlet adamlarina Bati Trakya Turkleri ne yapilan muamele ile esdegerde muamele yapilmali ellerini kollarini sallayarak Fener Patrikhanesi ne girip cikmalarina mani olunmalidir. 1991 de agabeyi Turgut Erenerol yani II. Papa Efthim in olumunden sonra yerine gecen Selcuk Erenerol Turk Ortodoks Patrikhanesi nin stratejisini esas olarak Rum Patrikhanesi karsitligi uzerine kurar. Milliyetci cevrelerin bir kisminca hep ragbet gormus olan Rum Patrikhanesi hakkindaki tezleri bir kac cumlede ozetlenebilir: Patrikhane Megali Idea nin takipcisidir Yunanistan in emrindedir sinirdisi edilmeli ve cemaat Turk Ortodoks Patrikhanesi ne baglanmalidir. TBMM de milletvekillerinin de her zaman Patrikhane ile ilgili sorularinda karsiliklilik ilkesini vurguladiklari gorulmektedir. Bir ornek olarak 23 Ocak 2002 de Sadi Somuncuoglu nun Fener Rum Patrigi nin kullandigi unvan ic ve dis gezileri Heybeliada Ruhban Okul nun acilmasi girisimleri ve Bati Trakya azinliginin haklari ile arasindaki karsiliklilik ilkesi uzerine Basbakan a yonelttigi soru gosterilebilir. Bu donemde karsiliklilik ilkesi konusunda sikayetci olanlarin arasina bizzat Patrik de katilir ve su aciklamayi yapar: ...bilhassa Lozan dan sonra bizi Turk-Yunan iliskilerinde bir koz olarak kullaniyorlar...Yunanistan Bati Trakya daki Muslumanlara kotu davraniyorsa buradaki iki uc bin Rum un sucu ne? Ayni sey Bati Trakya Turkleri icin de gecerli... (15) Bu noktada bircok benzer ve farkli sikintiyi yasamakta olan Bati Trakyali Turklerin de yanlis iki tavrindan soz etmek gerekiyor: Birincisi muftulerini secmelerine izin verilmeyen Bati Trakyalilar bu politikayi elestirirken Turkiye deki Rumlarin patriklerini ozgurce secebildiklerini soylemektedirler. Bu yolla karsiliklilikin karsiligini istemektedirler. Oysa ki yanilmaktadirlar. Cunku patrik Turkiye de ozgurce secilememekte valilige bildirilen aday listesinden istenmeyen isimler gerekce gosterilmeksizin cikarilmaktadirlar. Ikincisi ki ozellikle Turkiye deki Bati Trakya derneklerinin izledigi bir cizgidir; Bati Trakya da yapilanlara karsi Patrikhane ye de benzer yaptirimlar uygulanmasini istemekte hatta bazen protestolarini Patrikhane onunde gerceklestirmektedirler. Ornegin Agustos 1991 de Yunanistan da Iskece Muftusu gorevden alinir ve Turklerin protesto gosterileri sertlikle bastirilir. Bunun uzerine Patrikhane 25 Agustos ta yaklasik yuz kisilik bir grup tarafindan kusatilir. Patrik in Yunanistan i kinamasini isteyen eylemciler Patrikhane onundeki eylemleriyle bes gun boyunca giris cikislara izin vermezler. Sonuc olarak Turkiye nin AB uyeligine adaylik surecinin hiz kazandigi ozellikle son bes yilda AB karsiti cevrelerin azinliklar ve Patrikhane konularini birer saldiri hedefi haline getirdikleri AB ile mucadelelerini bunlarin uzerinden gerceklestirmeye calistiklari gozlemlenmektedir. Kopenhag kriterleri geregi AB Turkiye den bu konularla ilgili mevzuatini duzeltmesini istedikce bu durum icerdeki kamuoyuna ayricalik isteniyor seklinde sunulmakta bu da giderek yukselen milliyetciligin en temel gundem maddelerinden birini olusturmaktadir. Bu kesimlerce devletin esitsiz uygulamalari savunulmakta bu konudaki ic istekler duymazdan gelinmekte distan gelen istekler de iste icislerimize karisiyorlar denilerek kamuoyu kiskirtilmaya calisilmaktadir. Oysa sorunun cozumu azinliklara uygulanan ayrimciliklarin bir an once ortadan kaldirilmasi ve devletin vatandaslarinin dinine gore davranmaktan vazgecmesinden gecmektedir. * Bu yazi Elcin Macar in 7-9 Temmuz 2005 tarihlerinde Strasbourg da Muslims in Europe and Elsewhere Others in Muslim Lands basligi ile duzenlenen XIX. AFEMAM (Assocation Francaise pour L Etude du Monde Arabe et Musulman) kongresinde sundugu tebligden kisaltildi. * Ara basliklar bianet e aittir. Kaynakca 1 Alexis Alexandris The Greek Minority of Istanbul and Greek - Turkish Relations 1918-1974 Atina: Center for Asia Minor Studies Second Edition 1992 s. 302 2 Milliyet 21 Nisan 1964 3 Alexis Alexandris To Mionotiko Zitima 1954-1987 I Ellinotourkikes Shesis 1923-1987 Atina: Ekdosis Gnosi Defteri Ekdosi 1991 s. 513 ve 537 4 Milliyet 17 Nisan 1965 5 Yeni Gazete 19 Nisan 1965 6 Yeni Gazete 20 Nisan 1965 7 Yeni Gazete 29 Nisan 1965. Buyukelci nin benzer goruslerini belirttigi bir yer icin bkz. Bulend Usakligil La Turquie et le Patriarcat D Istanbul Cultura Turcica c: 1 no: 2 1964 8 Em. Tumg. Celil Gurkan in konusmasi Ucuncu Askeri Tarih Semineri-Turk Yunan Iliskileri Ankara: ATASE 1986 s. 207-208 9 Milliyet 6 Eylul 1965. 10 Aksam 25 Eylul 1965. 11 Le Journal d Orient 29 Eylul 1965. 12 Selcuk Erenerol ile gorusme 7 Agustos 2001. 13 Patrik Vartholomeos ile gorusme 1 Agustos 1998. 14 Zekai Baloglu Grek Devleti Patrikhane ve Rahipler Okulu Istanbul: Harp Akademileri Komutanligi Yay. ikinci baski 2000 s. 11 15 Yeni Yuzyil 23 Aralik 1994