Turkes Turklerle Ermenilerin 600 yillik dostlugunun yeniden kurulmasi icin elinden geleni yapmaya hazirdi. Yaptigimiz beyin firtinasi calismalarinda sinira uzuntu bildiren bir anit dikmeyi ve hatta Erivan daki soykirim anitina celenk koymayi bile dusunup tartistik 12 yil gizlenen gorusme - 2 Turkes-Petrosyan gorusmesi saat 15.00 te basladi. Turkes Turkce konusuyor oglu Tugrul rapor tutuyor tercumanlar ceviriyordu. Ancak Devlet Baskani nin tepkilerinden Turkce konusmalari anladigi belli oluyordu. Turkes Ermenistan ile Turkiye ve Azerbaycan arasindaki gerginligin asilmasi icin elinden geleni yapmaya hazir oldugunu belirten bir iyi niyet konusmasiyla acti gorusmeyi... Ankara nin pozisyonunu anlatti. Oncelikli amaci tansiyonu dusurmek isgale son verilmesi icin nabiz yoklamak ve uzun vadeli bir iliskinin onunu acmakti. Petrosyan cevap verirken Cumhurbaskani Ozal in Basbakan Demirel in ve bir muhalefet partisinin lideri olarak sizin ayni bakis acisina sahip olmasi Turkiye nin politikasindaki istikrari gosteriyor dedi. Sovyetler in cozulmesinden sonra Ankara Turk cumhuriyetleriyle diplomatik iliski tesis ederken Ermenistan la diplomatik temasta gec kaldi zaman yitirildi diye yakindi. Oneriler paketi Bunun uzerine Turkes devam eden savasla ilgili 6 maddelik bir oneriler paketi sundu: 1) Azerbaycan ve Ermenistan arasinda hemen ateskes saglanmasi 2) Ermeni askerlerinin Azeri topraklarindan cekilmesi 3) Her iki tarafin bugunku sinirlar icinde birbirini tanimasi ve diplomatik iliski tesisi 4) Ic islerine karismadan ve toprak talebi olmaksizin temas 5) Lacin koridorunun acilmasi gozlemci heyetinin guvencesi ve denetiminde bulunmasi 6) Karabag sorununun ya daha sonraya ya da Minsk toplantisina birakilarak meselenin ateskes sonrasi daha genis zamanda ele alinmasi. Ipek yolu kuralim Bu onerilerin ardindan Ermenistan a dunyayla ticaret yapmasi icin Turkiye den transit kara ve deniz gecisi verilebilecegini soyledi. Sonra da daha kapsamli bir proje onerdi: Trans-Kafkasya Otoyolu. Ipek Yolu nun ihyasi anlamina gelen bu otoyol Kafkasya yi boydan boya kat edecek ve Ermenistan dan gececekti. Otoyola bir demiryolu da eslik edecek ayni hatta bir dogalgaz ve petrol boru hatti da yer alacakti. Musterek gerceklestirilecek bu proje baska isbirliklerine kapi acar. Sinirlar acilir yurttaslarimiz serbestce birbirine gidip gelir ticaret yaparlar. Bu durum bolgeye de huzur ve refah getirir dedi. Turkes bu gorusmede bir iyi niyet jesti olarak esirlerin karsilikli serbest birakilmasini saglamayi umuyor hatta derhal Erivan a gidip hem Ermenistan i ziyaret etmeyi hem de Azeri esirleri aldiktan sonra ayni ucakla Baku ye gecmeyi planliyordu. Petrosyan Biz onsartsiz ateskesi kabul ederiz ancak sunu anlayin ki benim sartlarim ve kamuoyu onundeki durumum Elcibey inkinden daha zordur diye konustu. Karabag in kendi ayri yonetimi bulundugunu belirtti. Buradakilerin cogu zaman Ermenistan la ters dustuklerini itiraf etti Ama onlari da goz ardi edemeyiz seklinde konustu. Tugrul Turkes in izlenimine gore Gorusmede Petrosyan daha uzlasmaci bir tavir icindeydi. Buna karsin Disisleri Bakani daha ihtiyatliydi. Gorusmenin sonuna dogru iliskiler cok daha iyi bir yere gidebilecekken Papazyan in Petrosyan a Ermenice bir seyler soylemesiyle konular ertelendi. Papazyan engeli Petrosyan Biz onerilerinizi degerlendirelim dedi ve 2.5 saat suren toplanti bitti. Turkes cikista Samson Ozararat a umutsuz konustu: Savasin bir sure daha devam edecegi anlasiliyor Daha sonra Hulusi Turgut a anlattigi anilarinda ise (Sahinlerin Dansi ABC 1995) O gorusmede Papazyan bir karara varmamizi onledi. Bir on anlasma parafe etmeye imkân birakmadi diyecekti. Gorusmede bulunan Buyukelci Tansug Bleda da anilarinda (Maskeli Balo Dogan K. 2000) Bulusmanin yarattigi olumlu hava ve surecin sonu gelmedi diye yazdi: Daha Turkes Paris ten ayrilmadan Petrosyan in kontrol edemedigi Tasnak gucleri Lacin koridoruna karsi saldiriya gecerek alinan tum kararlari gecersiz kildilar. Sayin Turkes dunya tersine mi dondu? Alpaslan Turkes 12 Mart 1993 gunu geldi Paris e... Yaninda oglu Tugrul Turkes de vardi. De Gaulle Havaalani nda onlari gorusmeyi organize eden Samson Ozararat ve Turkiye nin Paris Buyukelcisi Tansug Bleda karsiladi. Elcinin makam arabasiyla buyukelcilik konutuna gittiler. Gece orada kalacaklardi. Turkes Paris e gitmeden Disisleri Bakani Hikmet Cetin e haber vermis hatta Disisleri nden son gelismelere iliskin bilgi almisti. Ayrica Azerbaycan Cumhurbaskani Elcibey e de haber yollanmisti. Ertesi gun gorusme oncesi buyukelcilikteki ogle yemegine Samson Ozararat da davet edildi. Sofraya otururken Buyukelci nin esi Erel Bleda Turkes i bas koseye buyur etti. Turkes de en itibarli koltuk sayilan sagindaki koltuga Ozararat i davet etti. Erel Bleda Turkes in kizi Ayzit in liseden sinif arkadasiydi. Bu tanisikligin verdigi samimiyetle espri yapti: Sayin Turkes neler oluyor dunya tersine mi dondu? Oglunuz mu? Allah bagislasin! Turkes-Petrosyan gorusmesi 13 Mart gunu ogleden sonra Ermenistan Devlet Baskani nin kaldigi Crillon Oteli nde yapilacakti. Concorde Meydani ndaki otelde zirve icin ozel bir oda hazirlanmisti. Gorusmeye Turkes le birlikte Buyukelci Tansug Bleda Elcilik Mustesari Menter Sahinler ve Tugrul Turkes katildi. Ermenistan tarafinda ise Disisleri Bakani Vahan Papazyan ve Disisleri danismani tarihci Gerard Libaridian vardi. Kapidan girer girmez Turkes Petrosyan la once Buyukelci Bleda yi sonra da oglu Tugrul u tanistirdi. Iste ilk hayret verici gelisme o anda oldu. Petrosyan once Ingilizce Memnun oldum dedi sonra zihnini yokladi Turkceye dondu ve bir Ermeni Turkcesiyle: Nasil diyorsunuz? dedi ...Allah saklasin mi?.. Yok yok... Allah bagislasin... Herkes saskina donmus yuzler gulmustu. Halep dogumlu olan Petrosyan Antakyali ailesinden hatirladigi sozcuklerle Turkce konusuyordu. Daha ilk adimda buyuk jestti bu; Turkes in kamuoyundaki imajindan dolayi Ermeni tarafindaki gerginligi de azaltan bir jest... Sinira anit dikmeyi konustuk Samson Ozararat anlatiyor: Paris donusu Turkes le birkac kez yeniden bulusup neler yapilabilecegini konustuk. Kesin bir plan yapmadik. Bu bir tur beyin firtinasiydi. Degisik secenekleri konustuk aramizda... Karsilikli diyalogun cogaltilmasini gidip gelen heyetlerin artirilmasini dusunduk. Sinirin acilmasini ve halklar arasinda karsilikli ziyaretlerin yapilmasini... Hatta bir ara Turkes in Erivan daki soykirim anitina celenk koymasini bile tartistik. Turk-Ermenistan sinirina 1915 te olenlerin anisina musterek bir anit dikilmesi de konusuldu. Anitin Ermenistan a bakan yuzunde Turkce Turkiye ye bakan yuzunde ise Ermenice Verdigimiz acilardan dolayi uzgunuz yazacakti. Gerard Libaridian anlatiyor: Donum noktasiydi Ermenistan in o zamanki Devlet Baskani Ter Petrosyan in Disisleri Danismani ve Disisleri Bakanligi 1. Bakan Yardimcisi tarihci Gerard Libaridian a toplantiya dair bugunku fikrini sordum. Soyle dedi: Harika bir toplantiydi. Cok onemliydi. Turkiye ile Ermenistan arasindaki devlet devlete iliskiler acisindan bir donum noktasiydi. Hele Turkiye nin politik yelpazesinde Turkes in pozisyonu dusunulurse bu toplanti bizim icin daha populer bir yetkiliyle gorusmekten de onemliydi. Turkiye yle iliskileri onkosulsuz olarak normallestirmek isteyen Ermenistan icin Turkes gibi bir liderin destegi cok onemliydi. Turkes devlet iliskilerinin ve komsulugun onemini bilen sorunlara pratik cozumler arayan son derece iyi niyetli bir devlet adami pozisyonundaydi. Once ateskes ilan edip sorunlari sonra ele alma onerisi de son derece gercekciydi. Bizi cok etkilemisti. Papazyan degil Elcibey Neden bir cozum cikmadi? Turkes Disisleri Bakani ni sucluyor. Sorun Papazyan degildi. Devlet Baskani ile Disisleri Bakani arasinda bir anlasmazlik da soz konusu degildi. Tersine cok da yardimci oldu Papazyan. Asil sorun suydu: Biz Ermenistan-Turkiye iliskileriyle Ermenistan-Azerbaycan iliskileri arasinda baglanti kurulmasini istemiyorduk. Ancak Turkes in sunusundan bu ikisinin baglantili ele alindigi goruluyordu. Ikinci bir sorun daha vardi: Sayin Turkes Turkiye deki ve hatta Azerbaycan daki yonetim adina konusuyor gibi gorunse de ozellikle ateskese dair soylediklerinin Azerbaycan yonetiminin yaklasimini yansittigi kanisinda degildik. Cunku o donemde ateskes icin pek cok oneri olmasina ragmen Elcibey bir ateskes ilanina razi degildi. O bir askeri zaferle sonuca gitmeyi umuyordu. O yuzden Sayin Turkes in ve Turkiye hukumetinin iyi niyeti Azerbaycan in ateskes ilanina yeterli degildi. Ya diger konular? Esir degisimi karsilikli iyi niyet jestleri yapmak... Bunlar temel konular degildi. Eger Ermenistan hukumeti tarih konularini asip onun uzerinden gecerek Bakin biz komsuyuz bagimsiz devletleriz normal iliskiler kurmaliyiz diyebilseydi bu Azerbaycan ve Karabag sorunu da dahil diger sorunlarin da cok daha kolay yoldan cozumunu saglayabilirdi. Ermenistan bunu yapamadigi gibi Turk hukumeti de 1993 ten beri ne yazik ki diger sorunlarimizin cozumunu Karabag sorununa bagladi. Bu da zaten karmasik olan bir sorunu daha da karmasiklastirdi. O bulusmadan bugune nasil bir ders cikarabiliriz? Turkes orada buyuk bir devlet adami pozisyonu gosterdi. Sunu gorduk: Turkiye -hem de politik yelpazesinin butun unsurlariyla- devlet devlete temasa ve iyi komsuluk iliskilerine hazir. Onerileri var. Bunlari tartismaya ve bizim karsi onerilerimizi dinlemeye hazir. Bugun bu niye yapilamiyor? Cesaret ya da samimiyet sorunu mu var? Hayir simdiki hukumetin de samimiyetle cozum aradigini goruyorum. Cok zor bir sorunla bas etmeye calisiyorlar. Ancak burada samimiyetten ziyade yaklasima iliskin bir sorun var. O sorunun kokeninde de Turk dis politikasinin Ermenistan la iliskileri Karabag sorunuyla iliskilendirme gelenegi yatiyor.