Turkiye Ermenistan a Sınır Kapılarını Acmalı mı? -2- (Ekonomik İliskiler Acısından) Cografi olarak denizlere acılımı olmayan; batısında Turkiye dogusunda Azerbaycan guneyinde İran ve kuzeyinde ise Gurcistan la komsu olan Ermenistan tam bir kara ulkesidir. Dolayısıyla dıs dunyayla bağlantı kurabilmesi icin komsularıyla iyi gecinme zorunluluğu olan bir Ermenistan bulunmaktadır. Coğrafi konumu Ermenistan ı Avrupa Amerika ve Doğu Asya pazarlarından mahrum bırakmaktadır. Ulke doğal kaynakları acısından kendi kendine yetebilir bir konumda olmadığından bu konuda da komsusu olan devletlerin doğal kaynaklarına ve ulasım ağlarına muhtac kalmaktadır. Ekonomik acıdan Sovyet gudumlu devletci merkezi planlama temellerinde bir altyapıda olması Ermenistan ı serbest piyasa ekonomisine gecis asamasında guc durumda bırakmıstır. Bağımsızlığını ilan ettiği 1991 yılından sonra Ermenistan ekonomisi kısmen liberallesmenin sonucu (1) kısmen de -bolgede politika uretmeye calısan onemli guclerin desteği ile- Karabağ da takındığı isgal politikası ve 1988 yılı depreminin onemli etkileri yuzunden ciddi sorunlarla karsı karsıya kalmıstır. (2) 1991-1993 arasında GSYİH deki % 60 lık dusus Ermenistan sanayisini henuz 1990 ların basında cokme noktasına getirmistir. 1994 yılında enflasyonun spiral sekilde yukselerek hiperenflasyonu ortaya cıkarması Ermenistan genelinde issizlik ve fakirliği yaygınlastırmıstır. 1994 te hiperenflasyon %5273 gibi bir rakamla rekor seviyeye ulasmıstır. (3) 1994 sonrası ozellikle Batı destekli istikrar ve bir takım yapısal reform calısmaları yuruten Ermenistan Hukumeti 1994-1995 te orta ve buyuk olcekli sanayi kuruluslarında yapmaya calıstığı ozellestirme calısmalarındaki ihalelerde yapılan yolsuzluklar ve usulsuzlukler yuzunden onemli bir mesafe kaydedememistir. En onemli zaaflarından birisini dıs ticaret acığındaki performansının zayıflığında yasamıstır. 1988 depreminin Ermenistan ekonomisine vurduğu darbe henuz bağımsızlık surecinde baslayan isci grevleri Azerbaycan topraklarını isgalle birlikte baslayan Ermenistan - Azerbaycan savası (4) bu konuya Turkiye nin gosterdiği hassasiyetin yanı sıra Ermeniler tarafından Turkiye ye yonelik dusmanca karalama kampanyaları Gurcistan la yasadığı sorunlar İran dısında cevresinde dost bulamayan bir Ermenistan yaratmıs ve bunun en buyuk yansımasını da ekonomisinde gostermistir. Ayrıca bolgede Abhazya Osetya ve Cecenistan daki catısmalar ve/veya catısma olasılıkları Karabağ ve Cavehetya daki gelismeler yabancı yatırımcının Ermenistan a olan guvenini sarsmıs ve dıs yatırımların Ermenistan a girmesini engellemistir. (5) subat 1992 de Ermenistan da ilk yabancı buyukelciliği acan Amerika Birlesik Devletleri Buyukelcisi Harry Gilmore bağımsızlık sonrası Ermenistan ını soyle anlatmıstır: Erivan da diplomatlarımızı da Erivan yerlileri gibi sıkca elektriksiz ısınmasız ve susuz yasar buldum. Gunde bir yada iki saat civarında elektrik vardı hâlâ da oyledir. (Buyukelci Gilmore bu konusmayı 1995 te yapmıstır) İlk kıs boyunca diplomatlarımız sıklıkla telgraflarını gaz lambası ısığında yazdılar. Bir diplomatımız diz ustu bilgisayarını odun sobası uzerinde ısıtmadan calısmadığını fark etti. (6) simdi evlerimizde ve elcilikte jeneratorler ve gazlı ısıtıcılar olduğu icin sanslıyız. Bir cok Ermeni bu kadar sanslı değil. Nukleer fizikciler mum ısığıyla calısıyorlar. Bir zamanlar mikroislemci ureten bir fabrika simdi gaz sobası yapıyor. (7) Gunluk gazetelerden birisi olan Ermenistan ın Sesi dondurma ambalajının uzerine basılıyor. Ben gitmeden onceki kıs okullardaki dersliklerde sıcaklık sıkca donma duzeyinin altındaydı. Bazı derslikler zıplayarak sıcak kalma seviyesinden biraz daha iyi durumdaydılar. (8) 2000 li yılların Ermenistan ı Amerikan Buyukelcisi Harry Gılmore ın anlattığından farklı değildir. 2000 lerin Ermenistan ında % 50 si aclık sınırında ciddi sıkıntılar ceken halk gecimini diğer ulkelerde yasayan akrabalarının ile cesitli diaspora ve uluslararası hukumet dısı orgutlerin (NGO) gonderdiği yardımlarla surdurmektedir. Goc nedeniyle kalifiye isgucunu surekli kaybedisi Ermenistan ekonomisini etkileyen bir diğer onemli faktordur. Ermenistan resmi rakamlarına gore 1990-2001 yılları arasında 900 bin Ermeni ekonomik nedenlerden dolayı Ermenistan ı terk etmistir. 2001 yılı Ekim ayında yapılan nufus sayımında ulke nufusunu 3 milyon gosteren (9) Ermenistan da bu rakamın oldukca abartılı olduğu bu gun icin Ermenistan da ancak 1-1 5 milyon kadar Ermeni vatandasının yasadığı bilinmektedir. Ekonomideki kotu tablonun nedenlerinden birisini de rusvetin neredeyse resmiyet kazanması (10) hususu ile acıklamak mumkundur. Ozellestirme ihalelerinde yapılan yolsuzluklar ve usulsuzlukler (11) serbest ekonomik iliskilerin gelismesine ciddi sekilde engel olan bir diğer faktordur. Ermenistan ın 1997 yılında dıs ticaret hacmi 1 126 milyon Dolardır. Bu rakamın 233 milyon Doları ihracat 893 milyon doları ithalattır. 1996 verileriyle karsılastırıldığında ihracat ın % 80 1 oranında kuculmus olduğu gozlemlenmektedir. (12) 2002 yılına gelindiğinde Ermenistan Hukumeti ihracat ile ithalat arasındaki acığı kapatamamıstır. 2002 yılının ilk yarısında Ermenistan dıs ticaret hacmi ihracat 225 3 ithalat 407 toplam 623 3 milyon dolar olmustur. (13) Ermenistan ekonomi tablosunda bir de detay renkler soz konusudur. Bir sure once 101 milyon Dolar borcuna karsılık Razdan Termik Santrali ve uc bilimsel arastırma enstitusunu Rusya ya devretmesi ulkenin tek uluslararası havaalanı olan Zvartnots Havaalanı nı Arjantin e Erivan Konyak Fabrikası nı Fransa ya Armentel telekomunikasyon tesislerini Yunanistan a Erivan daki en onemli otelleri ABD ye altın uretim tesislerini Romanya ya satması umumi ekonomik durumu hakkında ciddi ipucları vermektedir. Turkiye nin yıllardır doğrudan olmasa bile dolaylı olarak Gurcistan ve İran uzerinden Ermenistan la ticari faaliyetleri devam etmektedir. İki ulke arasında 40 ilâ 45 milyon Dolarlık bir ticaret hacminin olduğu (14) soylentiler arasındadır. Ermenistan ın her yıl Turkiye den dolaylı olarak 40 milyon Dolarlık ithalat 1-1 5 milyon Dolarlık ihracat yaptığı belirtilmektedir. Bazılarına gore ise soz konusu rakam 100-150 milyon Dolar civarındadır. Turk - Ermeni İs Gelistirme Konseyi ve bazı cıkar gruplarınca Ermenistan ile iyi iliskiler kurulması halinde iki ulke arasındaki ticaret hacminin 350 - 400 milyon Doları bulacağı ifade edilmektedir. Mevcut rakamlar ve Ermenistan ekonomik potansiyeli goz onune alınınca ifade edilen rakamların inandırıcı olmadığı anlasılmaktadır. (15) Nufusu Ermenistan nufusunun neredeyse iki katı kisi basına dusen milli geliri Ermenistan la hemen hemen esit duzeyde ve tuketim alıskanlıkları benzer olan Gurcistan la Turkiye nin gerceklestirmis olduğu ticari iliskilerde ticaret hacmi 2000 yılında en yuksek seviyeye 286 milyon Dolara ulasmıstır. Soz konusu rakam Azerbaycan ile olan ticaretin bir kısmını olustururken Ermenistan la da dolaylı ticareti icermektedir. Ayrıca bu rakamın yaklasık yarısını ihracat yarısını ise ithalat olusturmaktadır. (16) Butun bunlar goz onunde bulundurulduğunda en iyi ihtimalle olası bir Ermenistan - Turkiye ticaretinde rakamın 100 - 150 milyon Dolar civarında olacağı tahmin edilmektedir. 2001 yılında İran-Ermenistan arasında gerceklesen ticarette ulasılan 120 milyon Dolarlık hacim (17) yukarıda Turkiye-Ermenistan icin verilmis olan yaklasık rakamı doğrular niteliktedir.