İzmir tarihi boyunca yangınlara teslim olmus yasadıgı her yangından sonra yeniden canlanabilme basarısını gostermis bir kenttir. Kentin neredeyse tamamını tahrip eden bildigimiz ilk buyuk yangın 1688 depremi sonrasında cıkmıstı. 1742 yangını da keza kentin tamamını yok etmisti. 1763 - 1861 arasında yaklasık 100 yıllık bir donemde 10 buyuk yangın daha yasanmıstı. 9 Eylul 1922 de İzmir kurtulusu yasamıs ve kentin Turk - Musluman sakinleri bunu bayram sevinciyle yudumlamıslardı. Ancak kurtulusla birlikte cekilen acılar sona ermeyecekti. 9 Eylul sonrasında İzmir de asayis tam anlamıyla sağlanamamıs kent icinde ve dısında kucuk catısmalar devam etmekteydi Turk birlikleri kente hakim olamamıslardı. Kurtulus sonrasında belirsiz bir ortam olusmus İzmir de hayat birkac gunluğune durmustu. Gazeteler basılmamıs fırınlar ekmek cıkartmamıs esnaf dukkanlarını acmamıs tramvaylar calısmamıstı. Buna rağmen kentte anormal bir hareketlilik vardı. Egeli Rumlar Yunan Ordusu nun cekilmesiyle birlikte goce baslamıslar ve ic kesimlerden kıyılara doğru akın etmislerdi. Ozellikle rıhtım ve Kordonboyu ic bolgelerden kacan yuzbinlerce insanla dolmus kıyıdan acıkta demirlemis İngiliz ve Fransız gemilerinin kendilerini almasını bekliyorlardı. İnsanların bir kısmı ise kiraladıkları sandallarla acıktaki gemilere ulasmak istiyorlardı. Kıyıda boylesine hareketlilik yasanırken Basmane Garı civarındaki Ermeni mahallesinde ise huzursuzluk ve değisik bir hareketlilik yasanmaktaydı. Bu mahalledeki St. Etienne Ermeni Kilisesi ve bahcesindeki Metropolitlik binası bir direnis merkezi gibi evler sımsıkı kapatılmıs adeta Turk askerleriyle carpısmaya hazır bir hale gelmislerdi. 3 ayrı yerde basladı İzmir 1922 Eylul unde guzel gunesli yaz gunlerini yasarken 9 - 12 Eylul 1922 gunlerini celiskiler icinde gecirmisti. İzmirli arastırmacı Cınar Atay 12 Eylul u 13 Eylul e bağlayan gece yarısı saat 01.00 sularında Ermeni mahallesinde 3 ayrı yerden alevler fıskırdığını sabaha doğru birkac saat icinde yangının buyuduğunu oğlene doğru alevlerin organize bicimde evleri sardığını oğlenden itibaren ruzgarın etkisiyle yangının genislediğini donemin tanıklarının anlatılarına dayanarak ifade etmistir. Yangını o gunleri yasayanlardan Kozmas Politis in anılarından da okuyabilmekteyiz: Gece yarısı birseylerle uyandık. Yangın mı cıkmıstı? Kopekler havlıyordu. Alevler bize uzaktı goz kararıyla hesap edince yangının Basmahane den Aya Dimitris e vardığını ve butun Ermeni mahallesini sarmıs olduğunu anladım. Gokyuzunun yarısı bakır gibi kızarmıstı. Onumdeki alan sanki gunes doğuyormus gibi portakal rengine burunmustu. Goz gozu gormuyordu İzmir İtfaiyesi yangını onlemek icin olağanustu calısmıstı. İzmir de tarih boyunca bircok yangın cıkmıstı. Ancak bu yangın İzmir in karsılastığı yangınlara hic benzemiyordu. İtfaiye neferlerinden Corbacis yangının suratle genislediğini ve kentin buyuk bolumunu kısa surede sardığını ifade etmisti. Gece boyunca itfaiye 6 alarm almıs yangın mahalline vardıklarında yangının 10 ayrı yeri sardığını gormuslerdi. İzmir İtfaiye Amiri Paul Grescovitch hızla genisleyen yangını sonduremeyeceklerini anlayınca yangının Ermeni mahallesinde kalmasını emretmisti. Ancak sokaklar alevlerden kızmıs ve ruzgarın da etkisiyle yangın kıyıya doğru gelisme eğilimine girmisti. Yangın boyunca İzmir de guney ruzgarları etkili olmus ve adeta bir koruk gorevi gorerek yangını genisletmisti. Ruzgar oylesine gucluydu ki kentin tamamını duman altında bırakmıstı. Goz gozu gormuyor her tarafa kurum ve kıvılcımlar yağıyordu. Yangın nedeniyle kentte buyuk panik yasanmıs etkili olduğu mahallelerdeki halk tasıyabildikleri kadar esyayı alıp evlerini terk ederek sahile ya da kırsala doğru kacısmaya baslamıslardı. Falih Rıfkı anlatıyor Yangının cıktığı aksam donemin unlu gazetecilerinden Falih Rıfkı Atay İzmir e gelmisti. Atay gozlemlediği yangını Cankaya kitabında soyle anlatmıstı: Buyuk yangın gunu idi. Ates mahalleleri sardıkca halk rıhtım uzerinde kosusuyordu. Kalabalık arttıkca arttı. Yureğim titreyerek essiz trajediyi seyrediyordum. Nihayet yangının kızıl ve korkunc dili hemen onumuzdeki binaların catılarını yalamaya basladı. Cıkmak lazımdı. Yangın sonuna kadar yaktı ve doyarak dindi. Gavur İzmir karanlıkta alev alev gunduz tute tute yanıp bitti. Yangından sorumlu olanlar o zaman bize soylendiğine gore sadece Ermeni kundakcıları mıydı? Bu iste Ordu Komutanı Nurettin Pasa nın hayli marifeti olduğunu soyleyenler de coktu. Yangın Batı kamuoyunun ilgisini cekmisti ve sorumluları tespite calısıyorlardı. Yangının yabancı basındaki yankılarını değerlendiren değerli tarihci buyuğum Orhan Koloğlu nun bir arastırmasından alıntılar yapmak istiyorum: Fransız gazeteci Paul Taponnier `Buyuk bir facia idi İzmir yangını. Turklerin ele gecirdikleri kenti yakmalarının akla yakın tarafı yoktu diyordu. Yangın haberiyle birlikte İngiliz ve Amerikan gazeteleri Turk aleyhtarı kampanyaya giristiler. New York Times 15 Eylul de `Turkler kenti intikam icin yaktı derken Fransız basınında ise basından itibaren aksi tez yer alıyordu. Le Temps gazetesi 13 Eylul de `Yunanlılar cekilirken kenti yaktı ve halkı katletti diye yazıyor Le Figaro da 20 Eylul tarihli basyazısında `Yangın Ermeni mahallesinden basladı cekilen Yunan askeri disiplinini kaybetmisti yangının kokeni konusundaki iddiaları suphe ile karsılamak gereklidir yorumunu yapıyordu. Corriere Della Sera 14 Eylul tarihli nushasında Turklere hak veren bir cizgi izlemisti. 17 Eylul de ise Daily Mail in İzmir muhabiri `Fransız amiralinin arastırması yangını Turklerin cıkarmadığını gosterdi haberini gazetesine ulastırıyordu. Bilge Umar ın İzmir de Yunanlıların Son Gunleri kitabında da İzmir i kim yaktı? Gercekte ise bu felaketten Turkler ve Ermeniler ortaklasa sorumludur cumlelerini okumaktayız. 1000 kisi can verdi 13 Eylul de baslayan yangın 18 Eylul gunu hafiflemis ve denetim altına alınabilmisti. Yangının etkilediği alan kıyıdan iceriye doğru yaklasık 1 kilometrelik derinliğe ulasırken kıyı boyunca guney kuzey ekseninde 2.5 kilometre uzunluğundaydı. Yangından sonra sayım yapan 1. Kolordu Komutanı İzzettin Pasa 20 - 25 bin civarında binanın yandığını tespit etmisti. Alansal olarak 2 milyon 600 bin metrekarelik yerlesim birimi yok olmustu. Ermeni mahallesinin tamamı yanarken Rum mahallesinin cok buyuk kısmı ile İzmir in en onemli yerlerinden I. ve II. Kordon ağır bicimde tahrip olmus neredeyse İzmir in yarısı kul olmustu. Hakimiyet - i Milliye gazetesi 19 Eylul 1922 tarihli nushasında Turk mahallesi dısında İzmir in neredeyse tamamının yandığını bin kadar kisinin hayatını kaybettiğini insanların kıyılara ve kırsal alanlara kacıstığını yangının maliyetinin 60 milyon dolar olarak tahmin edildiğini yazmıstı. 1922 yangını İzmir i gecmisinden kendisini yaratan ortamdan koparmıstı. Yangın sonrası İzmir icin kosullar cok ağırdı ve kent yeniden kurulmaya muhtac hale gelmisti. Ne var ki İzmir ekonomik sıkıntılar ve acmazlar nedeniyle yangının izleriyle ve kotu anılarıyla onlarca yıl yasamak zorunda kalmıstı.