Bu hafta bölge dinamikleri ve Türkiye-Ermenistan ilişkileri ile ilgilenen için önemli bir haftaydı. İki ülke arasındaki “normalleşme” olasılığı yıllar sonra yine gündeme geldi, bu kez Rusya’nın başkanlığında, bu kez Azerbaycan’nın da onayıyla… Tüm bunların ne anlama gelebileceğini, uzlaşma olasılığını bu haftaki yazımda anlatmaya çalıştım. O yüzden bu konunun sadece bir kısmına odaklanmak bu kez niyetim.

Türkiye “uçuşlara ve temsilcilik atamalarına başlayacağız” açıklamasının neredeyse hemen ardından normalleşme sürecinde görevlendirilecek özel temsilcisini Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun ağzından duyurdu: ” Eski Washington Büyükelçimiz Serdar Kılıç’ı özel temsilci olarak görevlendireceğiz” dedi Çavuşoğlu.

Ermenistan, Türkiye Dışişleri Bakanı’nın Ermenistan ile ilişkileri normalleştirmek için özel bir elçi atanmasına ilişkin açıklamasını memnuniyetle karşıladığını dile getirdikten hemen sonra, bir hamle de Ermenistan tarafından geldi. Ermenistan da normalleşme süreci temsilcisini atadığını, Ermenistan Ulusal Meclis Başkanı (Sözcüsü) Yardımcısı Ruben Rubinyan’ın, Ermenistan ile Türkiye arasındaki diyalog sürecinde Ermenistan Cumhuriyeti’nin özel temsilcisi olacağını açıkladı.

Anlaşılan o ki bu seçilen kişiler, görüşmelerde ülkelerini temsil edecekler, karşılık bir diplomatik misyonu ofisi açılışı değil bahseden. Bu karşılıklı temsilcilik açma işi bizlere ne yazık ki haklı olarak şu noktada uzak geliyor, oysa iki ülke arasındaki diplomatik tarih şaşırtıcı.

TÜRKİYE’DE İLK ERMENİSTAN TEMSİLCİLİĞİ 1918’DE AÇILDI

Türkiye’de bulunan Ermenistan diplomatik temsilcilikleri ve çalışmaları hakkında ne yazık ki ulaşılabilir çok az belge olmasından ve bu konulardan bahsedilmemesinden dolayı bilgimiz çok az. Ama çoğumuzu şaşırtacak bir gerçek var, o da 1918 yıllında, Ermeni Soykırımı’ndan sadece 3 yıl sonra Türkiye’de Ermenistan’ın ilk resmi temsilciliğinin varlığı.

Sovyetler Birliği’nin temel taşlarının atıldığı, Ermenistan henüz SSCB (30.12.1922) bünyesine girmeden, hatta Kafkasya Federasyonu’nun (12.3.1922) kurulmasından önceki tarihî döneme yani Daşnak Partisi’nin kurduğu ilk “Ermenistan Bağımsız Cumhuriyeti” (28.5.1918) ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin yıllarına baktığımızda, ilginç “şeyler” ile karşılaşıyoruz.

Ferdinand Tahtadjian, Kasım 1918’de, Ermenistan hükümeti tarafından, Osmanlı başkentine “maslahatgüzar/chargé d’affaires” olarak gönderildi ve bu görevi, Ermenistan, Sovyet Birliği’ne Daşnaklar tarafından teslim edilinceye kadar sürdürdü.

Daşnak Hükümeti’nin yerini alan, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, SSCB’ye katılmasından önceki dönemde, sonrasına nazaran daha bağımsız politikalar yürütebildi. Bunlardan biri de Berlin, Paris, Moskova, Taşkent, Kiev ve İstanbul gibi birçok ülke başkentine “Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti temsilcileri” atamaktı.

Ekim 1921’de imzalanan Kars Antlaşması’ndan sonra Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyet’i Kars’ta bir konsolosluk açarak, Konsolos Gagik Sargisyan’ı ve birkaç diplomatı Kars’a gönderdi (1921-1925), aynı şekilde Türkiye hükümeti 1921-1926 yılları arasında Ermenistan’ın Erivan şehrinde Türkiye temsilciliği ve aynı yıllarda Gyumri şehrinde konsolosluk bulundurdu.

Temsilci gönderme konusu Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne gelindiğinde biraz değişti. Yeni seçilen isim, halefine göre farklılıklar taşımaktaydı. 1922 yılında göreve getirilen Poghos Makintsyan, 1921-1922 yılları arasında Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyet’i İçişleri ve Eğitim Bakanlığı görevindeydi.

KARS ANLAŞMASINI İMZALADI, İSTANBUL’A GÖNDERİLDİ

30 yıl boyunca, Ermenistan’a gelen hemen hemen her Türk gazeteci, Ermenistanlı bir devlet yetkilisi ile görüşme şansı bulursa şu soruyu sordu: “Kars Antlaşması’nı tanıyor musunuz?”

Kısaca, Kars Antlaşması ve kabulü önemli oldu hep. Makintsyan ne tesadüftür bu antlaşmayı Ermenistan adına İçişleri Bakanı olarak, Dışişleri Bakanı Askanaz Mravyan ile birlikte imzaladıktan sonra İstanbul’a gönderilmiştir.

Türkiye’deki ilk Ermenistan temsilciliği Karaköy’deki Voyvoda Sokak’ta (şimdi Bankalar Caddesi) bulunan Sigorta Han’da bulunmaktaydı. Bu han şu anda bir bankanın şubesi olarak hizmet vermekte. 1924 yılına kadar temsilcilik görevini sürdüren Makintsyan’dan sonra gelen temsilci yine Sovyet Ermenistan’da oldukça ünlü bir siyasetçi oldu; 1922-1923 yılları arasında Adalet bakanlığı yapmış Danuş Şahverdyan.

Ermenistan’ın Türkiye’ye yolladığı ikinci bakan olan Şahverdyan, İngiltere, Almanya, Belçika ve Fransa gibi ülkelerde de görevlendirilmiş. İstanbul’da 1924-1928 yılları arasında çalışmış Şahverdyan ve önceki temsilci Makintsyan, Stalin dönemindeki suçlamalara maruz kalmış, “vatan haini” ilan edilmiş ve ölüm cezasına çarptırılmışlardı. Suçsuz oldukları ancak Stalin’in ölümünden sonra ortaya çıkan diplomatlar, İstanbul’da ‘ilk görevliler’ olmak dışında ne yazık ki bu hazin kaderi de paylaşmışlardır.

Türkiye-Ermenistan sınırı

TÜRKİYE-ERMENİSTAN SINIRI

1990 yılında dağılan Sovyetler Birliği’nin ardından, Ermenistan Türkiye’de tekrar bir temsilcilik bulundurma şansı elde etti. 25 Haziran 1992’de içlerinde Ermenistan’ın da bulunduğu Karadeniz bölgesindeki 11 ülke “Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı”nın (KEİ) kurulduğunu duyurdular.

2001 yılında KEİ’de Ermenistan daimi temsilciliği resmî olarak temsil edilmeye başlandı. Diğer ülke temsilcilikleri İstanbul’daki başkonsolosluk binalarında faaliyet gösterirken, Ermenistan temsilciliği Türkiye ile Ermenistan arasında diplomatik ilişki olmayışı sebebiyle, ayrı bir temsilcilik durumunda.

2001-2021 yılları arasında İstanbul’da Ermenistan’ı 4 “daimi temsilci” ve onlar ile birlikte çalışan 5 “müşavir” olmak üzere 9 diplomat temsil etti. Bu diplomatların hemen hepsinin, Ermenistan Dışişleri Bakanlığı’nın gözde diplomatlarından ve Türkologlarından oldukları büyük bir sır değil.

Bugün konu ile yakından ilgilenmeyenlerin bildikleri tek şey, Soykırım sonrasında iki ülke arasındaki sorunların ve son 30 yılda Dağlık Karabağ sorunun, Türkiye ve Ermenistan arasındaki ilişikleri tamamen dondurmuş ve sıfırlamış olduğu, oysa hiç öyle değil.