Artsakh Büyük Hayk’ın onuncu vilayetidir ve Küçük kafkasya’nın doğusu ve ermeni dağılık bölgesi’nin Kuzey doğusunda bulunmaktaydı.

Dağlık Karabağ Cumhuriyeti’ni kurtarılmış çevre bölgeleri de dahil olmak üzere İcevan bölgesine kadar yayılmaktaydı. Kuzeydoğudan ve doğudan Utik bölgesine, batıda Ağavni nehri ile Syunik bölgesine sınırdaştır.

Artsakh’ın sınırları Kuzeybatı yönünde Sevan gölünün doğu kıyısı boyunca güneyde Yerazkh nehri batısından Sohum Ova’sına kadar, Ova’nın Batı kısmını içine alarak uzanmaktaydı. Başkenti yönetim merkezi olan Sotkh veya Zafdek, Aran Şahik hanedanlığı dönemindeyse Dütakan yerleşkesi olmuştur. Tarihi belgelere göre Artsakh vilayetinin 12 ilçesi bulunmaktaydı ve milattan sonra 4.üncü yüzyılın sonlarına kadar Ermenistan’a bağlı kalmıştır.

387 yılında Ermeni Arşakuni Hanedanının çöküşünden sonra Bizans ve Pers Devleti Ermenistan’a aralarında bölüşerek stratejik öneme Hayis üç bölgeleri ondan ayırmışlardır. Artsakh Utik vilayeti ile birlikte Kur nehrinin soğuk kıyısında bulunan alan devletine bağlanmış fakat özgün Ermeni kültürünü ve etnik hüviyetini korumuştur.

5.inci yüzyılda Ermeni harflerinin tekrar hayat bulunmasından sonra ilk Ermeni Okulu Mesrop Maştots tarafından Artsakh’ın Amaras yerleşkesinde açılmıştır. Artsakh’ın en önemli kültürel yükselişini Artsakh’ta çok sayıda kilise ve okul açmış olan Ermenistan Krallığı 3.üncü Vaçakan Barepaşt’ın yönetim süresinde yaşamıştır.

Yedinci yüzyıldan dokuzuncu yüzyılın başına kadar Artsakh Arap halifeliği yönetimi altında bulunmuştur Bu süre sonunda bölge Ermeni isyancılar ve Araplar arasında süregelen savaşlara sahne olmuştur. Başkaldıranlardan biri olan Aran Şahik soyundan Sımbatyan 821 yılında Xaçen Kalesi’nde Xaçen hanedanlığının temellerini atmıştır.

Bu sülale 1000 yılında Artsakh krallığını kurmuş ve Ermeni Bagratuni krallığının yıkılışından sonra doğu Ermenistan’ın ayakta kalan tek bağımsız devleti olmuştur.

Selçuklu hakimiyetinden kurtulan diğer Ermeni bölgeleri gibi Artsakh’da 13. yüzyıl başlarında Ermeni Krallığı 1’inci Calal döneminde kültürel ve ekonomik yükseliş yaşamıştır.

İlerde Artsakh tarihinde önemli bir rol oynayacak ve dağlık Artsakh’ın yöneticilerinin birliğinin sembolü haline gelecek olan Gancasar Manastırı da kral 1.inci Calal tarafından kurulmuştur. Artsakh’ın verimli vilayeti 1387 yılında Lenk Timur’un yıkıcı akınlarına maruz kalmış, 15.inci yüzyılın sonlarında Türkmenlerin 1555 yılından sonra da Safevi İran’ın hakimiyetine girmiştir.

Tüm bunlara rağmen Artsakh son zamanlara kadar etnik çehresini koruyabilmiş ve 15.inci yüzyıldan itibaren Melik unvanına sahip olan Xaçen prensleri tarafından yönetilmiştir. Bu tarihi dönemde Artsakh, Gülistan, Graberd, Xaçen, Varanda ve Dizak olmak üzere 5 Melliye ayrılmıştı.

Artsakh asırlık Türk-Pers yönetimi sonunda özerkliğini koruyup uluslararası tanınan bağımsız bir statüye sahip tek Ermeni bölgesiydi. 1805 yılında Artsakh Çarlık Rusya’sına bağlanmış ve bu durum 1813 Gülistan anlaşmasıyla tasdik edilmiştir. 2 Haziran 1799 da Çar 1. Pavel’in Fermanı ile Rusya Artsakh meliklerinin bağımsızlığınıresmen tanımış olmasına rağmen aynı bu meliklerin yardımı sayesinde Artsakh’ı ele geçirdikten sonra Ruslar meliklerin hakimiyeti üzerine baskı uygulayarak Xaçen hanedanının 1000 yıllık yönetimine son vermişlerdir.

Halk söylencelerine istinanın Artsak ismi Aran ormanı anlamına gelmektedir. Anneanneye göre Aran Sisakyan Ermenistan krallığı Vağarşak tarafından merkezi Artsakh olmak üzere büyük Hayk’ın Kuzeydoğu vilayetlerinin yöneticisi olarakta atanmıştı. Aran Şahiklerin ve onların devamı olan ortaçağ Artsakh prensleri ile daha sonraki dönemlerdeki Karabağ, meliklerinin atası sayılan Aran Ermeniler’in atası Hayk’ın Aramanyak’ın, Aramayis’in Ara Gexetsik’in Sıkayordi’nin 1.inci Yervand Sakavakyac’ın ve Tigran Haykazyan’ın sülalesine ait olduğundan dolayı Artsakh prensleri, Ortaçağ tarihçileri tarafından Haykazunlar olarak anılmışlardır.