On günlük Ermenistan seferinden akılda kalan bir gözlem: en önemlisi değil belki, ama göze çarpıyor. Buralara son birkaç yüzyılda medeniyet adına ne gelmişse Ruslardan gelmiş. Düzgün şehircilik getirmişler, düzgün bina yapmışlar, eğitim getirmişler, üniversite kurmuşlar, müze ve konser salonu açmışlar, her köşe başına harikulade heykeller dikmişler, en ücra dağ köyüne kadar fabrika ve toplu konut yapmışlar, Moldova’dan Moğolistan’a dek Allahın unuttuğu kaç köy varsa hepsine iyi kötü insanca yaşanacak kutu kutu evler yapmışlar, tek düze belki ama olsun.

En mühimi ‘kultura’: insanlığa yararlı güzel işler yapmış şairlerin, sanatçıların, piyanistlerin, uçak mühendislerinin, bilim insanlarının, tarım öncülerinin, fedakar anaların öykülerini – mitlerini – anlatmayı ve emsal göstermeyi öğretmişler. İşin özü bu sanırım. O öyküler olmazsa toplumlar göz açıp kapayasıya barbarlığa rücu eder.

Sıkıntıları yok muymuş? Varmış elbette ki, Berlin’den Moğolistan’a dek sayısız millet fırsatı bulur bulmaz Sovyet boyunduruğunu sırtından atmak için yarışmış. İşin o yönünü 1989’dan beri birkaç defa yazdım. Ama öbür yönünü gözden kaçırırsak yanlış olur. Bugün Kafkasya’da, Orta Asya’da, Sibirya’nın ormanlarında az çok medeni bir düzen varsa sorumlusu – Çarlığıyla, Sovyetiyle – Rusya’dır. Boktan coğrafyalar bunlar. Ruslar olmasa Libya’dan çok farkları olmazdı.

1945’ten sonra iki şeyi yanlış yaptı sanırım Rusya. Birinci yanlış Avrupa’nın bir bölümünü hegemonyası altına almaktı. Almanya, Çekya, Polonya, Macaristan gibi ülkeler kültürel açıdan Ruslardan daha gelişkindi; doğal yönelimleri Batı Avrupa’ya doğruydu. Rus egemenliğini zulüm olarak yaşadılar. O ülkelerde başlayan yırtılma, bütün Rus imparatorluğunun dağılmasıyla sonuçlandı.

Diğer hata esasen Sovyetlerin kabahati değildi. Amerikalıların sistemli olarak tırmandırdığı askeri tehdit karşısında militarizme ağırlık vermek zorunda kaldılar. Ülke ekonomisinin kaldıramayacağı ölçüde silaha yatırım yaptılar. Daha önemlisi, kuşatma paranoyasıyla içte hak ve özgürlüklerin hiçe saydılar. İyileşir inşallah umuduyla millet kırk sene bekledi, sonunda patladı.

İmparatorlukların farklı stilleri var. Model A, Osmanlı stili. Fethet, soyup soğana çevir, onun rantıyla merkezde kısa süreli bir şaşaa yarat. Sömürecek kaynaklar tükenince hep beraber taş devrine geri git. Model B, İngiliz-Fransız ve Amerikan stili. Fethet. En gözüpek adamlarını gönder, yerli ortaklarıyla beraber kıra döke yeni gelir kaynakları yaratsınlar. Merkez servete doysun. Yerelde aracı sınıflarla onların çevresi zenginlik ve şaşaaya kavuşsun, Küçük Amerika hayalleri kursun, gerisi çürüse de kimin umurunda.

Rusya’nınki Model C, ikisine de pek benzemiyor. Kolonilerden merkeze aktardıkları kaynak epey sınırlı kalmış, o kaynağı da zaten silaha yatırıp heba etmişler. Bugün Moskova evet metropol, ama zenginlik, teknoloji, sanat, kültür, hayat standardı vesaire açılarından Yerevan’dan veya Almatı’dan çok farklı bir yer değil; 1991 öncesinde de değildi. Ekonomik sömürüden çok idari kontolü önemsemişler. Homojen bir devlet yapılanmasını en ücra köye taşımayı hedeflemişler.

Sonuç olarak “modernleşme” ve hatta “Batılılaşma” denilen olgular ex-Sovyet cumhuriyetlerinin taşrasına, yüz yıldan beri Batı’nın hegemonyası altında yaşamış ülkelere oranla çok daha derinlemesine ve kalıcı olarak nüfuz etmiş görünüyor. Erivan’ın AVM’leri İstanbul’unkiler kadar parıltılı değil belki. Ama vitrinlerin ötesindeki Türkiye’nin – ekonomik ve kültürel – sefaletinden eser yok. En ücra köyünde Liszt’ten haberi olan insan bulmak doğal, papazla ateistin şakalaşmasını yadırgayacak kimse yok.

İngiliz’in 300 yılda Hindistan’da yapamadığını Rusya 100 yılda Tacikistan’da nasıl başardı, esas soru bu.

Şimdi Rus ekonomisi çöktü deniyor. Ağır sanayi tükendi, teknoloji çağın gerisinde kaldı, mikroçip yapmayı bile bilmiyorlar, en yetenekli gençlerini Londra’ya ve Kaliforniya’ya kaptırıyorlar. Doğrudur. Batı’nın pervasız yaratıcılığı Rus kültüründe hiç olmadı. Çin’in kolektif başarı azmi de sanırım Ruslarda – en azından tarihin şu döneminde – pek yok. Bitti mi peki Rusya? Akıllı kumarbazlar bu devirde Amerika’ya mı oynar?

Bilmiyorum. Bildiğim, iki şeyi es geçmemek lazım. Birincisi, eski Rus imparatorluğu yabana atılacak ya da yok sayılacak bir olgu değil. Yeryüzünün – hala – en önemli emperyal yapılanmalarından biri. İkincisi, unutmamak lazım, Rusya hiç yenilmedi. 1200’lerde Moğollara teslim oldu gerçi, ama o zamandan beri her saldırganı hüsrana uğratmayı bildi. Bununla boy ölçüşecek karnesi olan tek ülke ABD’dir, belki de (eğer kaldıysa) İngiltere. Çin de, Hindistan da, Almanya da dayak yemeye alışıktır. Türkiye dersen, 350 seneden beri dayak yiye yiye dayak manyağı olmuş bir memleket.

Olacak şey değil belki, ama ezkaza Amerikalı dostlarımız yarın İran’da bir şeylere girişseler Türkiye o girdabın dışında kalabilir mi? Rusya ne tavır takınır? Seçmek zorunda kalırsa Türkiye hangi tarafı seçmelidir?

Güncel politikalar hakkında biraz akıl ve bolca duygu zemininde fikir beyan ederken arka planda bu soruları akılda tutmakta fayda olabilir.