Bodrumlu Janet Akyüz’ün dünyanın en büyük yıldız gözlem kuruluşu olan Amerikan Yıldız Gözlemcileri Birliğinin 30 yıldan fazla başkanlığını sürdürdüğünü ve dünya çapında uzman ve amatör gökbilimcilere ilham olduğunu biliyor muydunuz? Ya adının bir asteroide verildiğinden haberdar mısınız?

Janet Akyüz, Bella ve Baruh Akyüz’ün beş çocuğundan biri olarak 2 Ocak 1943’te Bodrum’da dünyaya gelir. Kızlarının çok akıllı olduğunu fark eden ve eğitime çok önem veren ailesi bu sebeple Janet’in ortaokul yıllarında İzmir’e taşınır. Janet kız kardeşleri Kadem ve Beki ile erkek kardeşleri Yusuf ve Hayim’e derslerinde hep yardımcı olur.

İzmir’de Amerikan Kolejini bitiren Janet, 1962’de tam bursla Brandeis Üniversitesinde temel bilimler okumaya hak kazanır. Okulunu bitirdikten sonra bir buçuk sene boyunca Beth Israel Hastanesindekalp ve akciğer ile ilgili çalışmalarda bulunur. 1967’de kendi okuduğu okulda fizik ve matematik öğretmeni olmak için ülkesine dönüş yapar. Bu esnada Ege Üniversitesinde astronomi master’ına başlar. 1969’un yazında ABD'de Nantucket, Massachusetts'deki Maria Mitchell Rasathanesinde staj hakkı kazanır. Burada çocukluğunda Bodrum’un karanlık gecelerinde bakmaya doyamadığı yıldızları çalışma fırsatı yakalar. İsimlerini parlaklıklarındaki değişimlerden alan ‘değişken yıldızlar’ tutkusu olur, diğer bir tutkusu da gelecekte evleneceği Michael Mattei olacaktır.

Michael Mattei ile AAVSO kısaltmasıyla bilinen 1911 kuruluşlu Amerikan Değişken Yıldız Gözlemcileri Birliğinde (American Association of Variable Star Observers) tanışır. 1970’te Ege Üniversitesinden master derecesini aldıktan sonra Virginia Üniversitesinde değişken yıldızlardan T Tauri yıldızları üzerine ikinci master’ını alır. Burada Janet hem şahsi hem de akademik ön yargılara maruz kalır. Kadındır, Türk’tür ve Yahudi’dir, kendisinde doktora yapma kapasitesi olmadığı söylenir.

AAVSO genel merkezinde yönetici Margaret Mayall’ın asistanlığı görevine başlayan Janet’e yalnızca bir yıl sonra Mayall’ın emekliliğini istemesinden dolayı pozisyonunu doldurması teklif edilir. Janet AAVSO'nun anahtarını Margaret Mayall'dan teslim alır.

Evet dediği diğer bir teklif ise 1972’de Michael Mattei’den gelen hayatlarını sonsuza dek birleştirme teklifidir.

AAVSO yılları

Sorumlulukları birdenbire kat kat artan Janet, bir yandan bir kurumu yönetmenin işletme tarafını öğrenmeye çalışırken bir yandan da gündelik bilimsel çalışmalarını yetiştirmeye çalışır. Veri taleplerine cevap vermek, kağıt üzerinde çizelgelerde gözlemleri kalemle işaretlemek ve uzun dönemli yıldızların maksimum parlaklıklarını öngörmek gibi görevler onu bekler. AAVSO arşivlerinin dijitalleştirilmesi projesini hızlandıran, günlük verilerin girişini de buna uyarlayan Janet böylece yüz yılı aşkın AAVSO gözlemlerinin erişilebilir hale gelmesini mümkün kılan isim olarak tarihe geçer.

1970’lerin ortasıdır. Kataklismik yani aniden patlayan yıldızların gözlemine olan profesyonel ilgi tavan yapmıştır. Yerdeki teleskoplarla beraber yörüngedeki teleskoplar da gözlem yapacaktır ancak ilk kez bunlara ek olarak AAVSO ve gönüllülerinden de destek istenmektedir. Janet talebi kabul eder çünkü bunu hem bir fırsat hem de aşılması gereken bir meydan okuma olarak görür. AAVSO gözlemcileri mükemmel bir iş çıkarır. Janet’in yıldızların bir kez daha ne zaman şiddetle parlayacağına dair zekice yaptığı öngörüler de işin tuzu biberi olur. 1978 sonbahar toplantısında ünlü astrofizikçi France Cordova yörüngeye yolladıkları uydudan gelen verilerin AAVSO sonuçlarını doğrular nitelikte olduğunu açıklar. Başta Janet olmak üzere tüm AAVSO için bu büyük bir gurur olmuştur. Bu başarılar Janet’in başkanlığı süresince 600 kereden fazla tekrarlanır. AAVSO mevcut astronomi araştırmalarında önemli bir etkiye sahip olur ve bilinirliğini artırır.

1980’lere gelindiğine ülke ekonomisi enflasyonla mücadele etmektedir. Veri işleyecek kadroda azalmalara karşın artık uluslararası gözlemcilerin katılımı ile fazlalaşan veri söz konusudur. Bu tabloya bir de artan maliyetler eklenir. Janet karakterine uygun bir şekilde davranır: veri işleme, fon toplama ve AAVSO iş yükünü daha verimli ele almak için akşam kurslarına gitmeye başlar. Tüm bunlarla uğraşırken bir de 1982’de Ege Üniversitesinde tezini yazarak astronomi doktorasını tamamlar.

AAVSO genel merkezinin konumu ve binanın yapısı açısından yangına dayanıklı olduğu söylenemezdi. 1911’den beri toplanan emsalsiz verinin korunması elzemdi. 1985’te Janet, AAVSO’ya gönülden bağlı olan Clinton Banker Ford adlı bir bağışçıdan Cambridge’de sahip olduğu bir binaya geçiş için yeşil ışığı alır ve taşınmanın sorumluluğunu ustaca üzerine alır.

Böylece kurumun 75.yılı da bu yeni binada müthiş bir törenle kutlanır ve AAVSO’nun lideri konumundaki Janet dünya astronomi cemaatinin en saygın kişisi olarak kendini ispatlar.

Gerçek bir mentor

Janet yıldız gözlemciliğinde profesyonelleri amatörlerle bir araya getirmekle kalmaz yıllarca biriken veriyi çocukların bilim alanında bir kariyere yönelmeleri için okullarla ve öğretmenlerle paylaşır, atölye ve staj imkânları sunar. Janet gelecekte astronomi ve yakın başka alanlarda profesyonel olacak isimleri ağırladığının farkındadır. Kimya ve matematik içeren o kadar başarılı bir müfredat programı hazırlar ki ABD’de astronomi eğitim programlarında bu müfredat kullanılır. Janet’in kendisi de dünya bilim literatürüne 500'ün üzerinde yayın kazandırmıştır.

Janet, kendi hayatında karşılaştığı zorlu tecrübeler ışığında AAVSO’nun azınlıklara ve kadınlara matematik ve bilimde daha fazla yer vermede rolü olması gerektiğini düşündüğü içim bilimsel araştırmalar ve veri analizi gibi alanlarda kadınlara yarı zamanlı iş imkanları sağladı.

Janet AAVSO dışında başka birçok amatör ve profesyonel kurumda aktif rol alır ve onurlandırılır. Janet’in kazandığı önemli bilimsel ödüller arasında Société Astronomique de France (Fransız Astronomi Cemiyeti) yüzyıl madalyası, 1987; American Astronomical Society (Amerikan Astronomi Cemiyeti) George Van Biesbroeck Prize (GVB ödülü), 1993; Astronomical League (Astronomi Derneği) Leslie Peltier Ödülü, 1993; Unione Astrofili Italiani (İtalyan Astronomi Sevenler Derneği) Giovanni Battista Lacchini Ödülü, 1995; ve Royal Astronomical Society (Kraliyet Astronomi Cemiyeti) Jackson-Gwilt Medal (J-G madalyası), 1995 bulunuyor.



Başarıları ayrıca 2001’de Asteroid 11695’e Dr. Janet Akyüz Mattei'nin adı verilerek şereflendirilir. Janet tüm bu ödülleri ve onurlandırmaları kurumu ve orada emek harcayan gözlemcileri adına kabul eder.

Janet 1973’te başına geçtiği AAVSO’dan ayrılırken bambaşka bir AAVSO bırakır. Yılda 150 bin gözlem kâğıt kalemle değerlendirilip tasnif edilirken Janet’in sayesinde bu sayı 500 bine çıkmış ve kullanıcı dostu bir şekilde tamamen dijitalleşmişti. Kurum artık yer ve gökyüzü gözlemevlerini uyarır hale gelmişti. NASA gibi uzay çalışması yapan federal kuruluşlar bile ondan hizmet alır.

Bir yıldız kaydı

En son beş bin ayrı yıldızla ilgili yapılan 10,5 milyon gözlemin doğrulama projesine girişmiştir ki hastalığı onu durdurur. Maalesef altı aylık zorlu mücadelede 2004’ün 22 Mart’ında lösemi hastalığı galip gelir. Tedavisi sırasında kendini iyi hissettiği zamanlarda AAVSO’daki çalışma arkadaşlarını hiç unutmaz, onları arar ve gelişmeleri takip eder. Ölümünde AAVSO’nun internet sayfasında Janet’in anısına 200’den fazla not bırakılmış olması Janet’i arkadaş, meslektaş veya mentor olarak gören tüm insanların tek tek kalbine dokunmuş olduğunun göstergesidir. Sitede Janet adına Tahiti, Uruguay, Pakistan, Güney Afrika, ABD, Avustralya, Rusya, Türkiye, Hollanda, İtalya, İngiltere, Belçika, Hindistan ve daha birçok ülkeden “unutmadık” mesajları bulunuyor.

Doğada kendiliğinden yetişen çiçeklere tutkun olan Janet'in “Çiçekler dünyanın yıldızlarıdır; yıldızlar evrenin çiçekleridir.” sözleri mezar taşına kazınmıştır.

Gazeteci ve yazar MAHMUT ŞENOL Mayıs 2013 tarihli ‘BODRUM BASKISI’nda Janet Akyüz için şöyle diyordu:

“Janet Akyüz, Bodrum’un Musevî cemaatinden olup, kasabamızın son Yahudilerinden bir aileye mensuptu… Bodrumlu milletvekili, Türkçü’den çok Türk kültürü ve diline meraklı Avram Galanti Bodrumlu Bey‘in akrabasındandır. Bodrum’u seven ailesinin yüz akıdır… Gökbilimcimiz Bodrum’da bir sokağa olsun adını veremedi ama bakın, Janet Hanım bir asteroid-minik gezegene adını vermiştir: 11695-Janet Mattei gezegeni... Fransız yazarı Antoine de Saint Exupéry‘nin Küçük Prens‘i nasıl B-612 adını taşıyorsa, bana Janet Hanım’ın asteroidi aynı sülaleden gezegen gibi gelir… Janet Hanım’ı tanımak kısmet olamadı ama bulduğu 11695 numaralı gezegene hiç yabancı değilim! Küçük Prens‘i yıllardan beri okuya okuya hıfzettiğim için, 11695′i sanki tanıyorum. Janet Hanım, bana kalırsa, Küçük Prens’in ta kendisiydi… İstanbul, İzmir, Tel Aviv ve ABD kentlerinde çocuklar, 31 yıllık bir eş, birçok akraba bırakarak 2004 yılında vefat eden Janet Hanım’ın şimdi 11695 numaralı gezegende olduğuna inanması zor değil…”

AAVSO hakkında

Amerikan Değişken Yıldız Gözlemcileri Birliği (AAVSO), değişken yıldızlarla ilgilenen amatör ve profesyonel gökbilimcileri bir araya getiren, kar amacı gütmeyen bilimsel ve eğitsel bir kuruluş̧. Değişken yıldızlar üzerinde araştırmalar yapmak, yıldızların fiziksel özellikleri, doğası ve gelişimi konusunda temel bilgilerin ortaya çıkartılması açısından çok önemli bir yere sahip. Profesyonel gökbilimcilerin bu bilgilerin toplanması için ne vakti, ne de kaynakları olduğundan, bu bilgilerin amatörler tarafından toplanarak AAVSO ve benzeri kuruluşlara aktarılması bilim açısından önemli katkılar yapıyor.

Kuruluşun 1911’de kurulduğunda ve bugün hala geçerliliğini koruyan, çoğunlukla amatör gökbilimcileri koordine ederek değişken yıldızlar hakkında veri toplama, inceleme, analiz etme, yayınlama, bunları arşivleme ve gözlem verilerini profesyonel gökbilimcilerin, eğitmenlerin ve öğrencilerin kullanımına sunmak gibi bir amacı var. 2004 yılında 46 ülkede 1200 üyesi ile merkezi Cambridge, Massachusetts, ABD’de bulunan AAVSO, dünyanın en büyük değişken yıldız gözlem kuruluşu konumunda. 2004 yılı itibarı ile AAVSO’nun arşivinde 7500’den fazla yıldız için yapılmış 12 milyon gözlem verisi bulunmakta.