Agos gazetesi, Dipnot Yayınları’nın yayınladığı “Kadınlar Hep Vardı/ Türkiye Solundan Kadın Portreleri” derlemesi için geçen yıl Kayuş Çalıkman Gavrilof tarafından Mari Beyleryan hakkında kaleme alınan bir makaleye yer verdi. Mari Beyleryan, 19. yüzyıl sonu Ermeni kadın düşünür ve aktivistleri arasında en az bilinen isimlerden biri.

“Khorenatsi, Goş ve Yeğişe gibi pek çok tarihçimiz çağdaşları olan kadınlardan o denli saygıyla bahsederler ki, bugün pek çok insan tarihimizde Ermeni kadınların o kadar da önemsenmemiş olmadığı hükmüne varır. Ermeni kadınlarımızın küçümsenmiş olduğu yönündeki çağdaş düşüncelerin abartılı olduğu düşünür. Fakat genellikle tarihçilerimiz kral eşleri gibi asilzade kadınlar hakkında yazmışlar ve doğal olarak asaletlerini zedeleyecek bir şey söylememişlerdir. Halk sınıfından kadınlar konusunda ise tamamen sessiz kalmışlardır...” Mari Beyleryan kendi yayınladığı ve yönettiği Ardemis adlı derginin ikinci sayısında Ermeni kadınının tarihteki yerini irdelerken bunları söylüyordu. Ve haklıydı, tarih kadınları pek sevmiyordu. Ermeni tarihinde de bu durum pek farklı olmamıştır, kadının tarih sayfalarında yeri pek görünür değildir.

1915 yılının Nisan ayında sürgün adı altında ölüme yollanan aydın kafilesinde yer alan herkesin ismi aşağı yukarı bilinir ve sık sık telaffuz edilir. İçlerinde hiç kadın yok gibidir. Biraz kurnazlık biraz da şans eseri 1915’in ölüm yolculuğuna çıkmaktan son anda kurtulan Zabel Yesayan, sürgün listesinde yer alan tek kadın aydındır. Listede adı geçmemesine rağmen Sibil eşiyle birlikte saklanarak yine bu felaketten korunan bir diğer isimdir. Ancak o dönemde gerek başkent gerekse taşrada öğretmenlik, tiyatro oyunculuğu, gazetecilikle uğraşan, sanatçı veya aydın Ermeni kadınların akıbeti konusunda yeterli bilgiye sahip değiliz.

İşte 1915 Soykırımının kurbanlarından biri olan Mari Beyleryan da Ermeni tarihinde politik ve edebi olarak önemli roller üstlenip de ne yazık ki adı sanı neredeyse unutulmaya yüz tutmuş, ismi sadece bir iki ansiklopedide hapsolup kalmış bir kadındır. Gerek kendisi gerekse ürettikleri bugün çok az hatırlanmaktadır, o da sadece Ermeni feminist çevrelerde. Oysa Ermeni kadın tarihi için olduğu kadar sosyalist tarih için de önemle vurgulanmayı hak eden bir isimdir. Gazeteci, yazar, şair, öğretmen ve sosyalist bir kadın aktivisttir, Mari Beyleryan.

Mari Beyleryan, 1877 yılında başkentin Ermeni nüfusunun yoğun olduğu sahil semtlerinden birinde, Beşiktaş’ta doğar. Pek çok kaynakta ilkokulu Esayan’da okuduğu belirtilse de ilkokul çağına geldiği dönemde henüz kurulmamış olan Esayan’da değil ancak bu okulun şimdi bulunduğu yerde faaliyet gösteren Naregyan Okulu’nda okumuş olma ihtimali yüksektir. Daha sonra Pera Sanat Okulu’na devam eden Beyleryan bir yandan Kalipso takma adıyla Arevelk (Doğu) gazetesinde yazmaya başlamıştır. Genellikle gazetede, genç Ermeni kadınların yaşamından derlediği konuları irdeleyen Mari Beyleryan’ın Ermenilerin toplumsal hayatıyla ilgili güncel konuları sorgulaması büyük ilgi uyandırır, çoğu makaleleri yurt dışında da bazı gazeteler tarafından yayınlanırken dönemin aydınları arasında da edebi ve siyasi tartışmalar başlatır. Mari Beyleryan genç yaşta çok yönlü bir kişilik sergilemeyi başarmış ve öğretmeni Karekin Srvantsdyants’ın dikkatini çekmiştir. Srvantsdyants, Mari henüz öğrenciyken ondan Ermeni okullarında dersler vermesini istemiş, Ermenice, din, Ermeni Tarihi gibi konularda öğretmenlik yapmasını sağlamıştır.