Osmanlı Devleti’ni parçalama projeleri çerçevesinde suni olarak ortaya çıkarılan Ermeni Meselesi Şark Meselesi’nin unsurlarından biridir. Bu suni meselenin ortaya çıkmasında Ermeni teröründe Ermeni Komiteleri kadar İngiltere, Fransa, Rusya, Amerika gibi devletler önemli rol oynamışlardır. Dolayısıyla Ermeni teröründen sorumludurlar. Ermeni Meselesi’nin ortaya çıkmasında Ermeni Kiliseleri ve okullar da önemli rol oynamışlardır. Osmanlı Devleti’ni parçalamak,onun toprakları üzerinde, kendilerine bağımlı minnettarlık hisleriyle bağlı devletçikler kurdurma gayesiyle irademizin dışında tezgahlanan,sahneye konulan bugün de Türk Milletini ve Tarihini mahkum etmek için Ermeni Meselesi gündemde tutulmaktadır.

Ermeni Meselesi’nin Başlıca Sebepleri olarak; ŞARK MESELESİ ve EMPERYALİZM en önemli sebep olarak görülmektedir. Ermeni Meselesi,emperyalist devletlerin politikalarının bir sonucudur. Ermeni Meselesi’nin ortaya çıkmasında siyasi konjonktürün Ermenilerden istifadeyi gerekli kılmasının büyük payı olmuştur. Berlin Kongresi’nden sonra Balkanların hemen hemen tamamı Osmanlı Devleti’nden ayrılacak ve bu topraklar, Osmanlı Devleti’ne savaş açmak için bahane olarak kullanılabilecek yerler olmaktan çıkacaktır. Ayrıca Rusya, sıcak denizlere inmek için Balakanların kendisine bir geçit olamayacağını istiklallerini kazanmalarını fiilen temin ettiği bu yeni devletlerin kendisine minnet duygularıyla bağlı kalmadıklarını görmiştir. Bunun için Rusya’nın sıcak denizlere inmek için yegane yolu Boğazlar ve Kafkaslar Doğu Anadolu ‘da kalmıştır. Doğu Anadoluda da Ermenilerden faydalanmayı düşünmüştür.

Rusya başta olmak üzere, dış güçler Ayatefanos(Yeşilköy) Antlaşması’nın 16.maddesi ve bunun benzeri maddeleri bahane ederek Osmanlı Devleti’nin iç işlerine daha sık ve daha şiddetli olarak müdahalelerini devam ettirmişlerdir. Osmanlı Devleti, iyi niyetle ıslahat yapmaya başladığı zaman da yine bu devletler Devletimizin bu gayretlerini baltalamak,başarısız kılmak için yerli unsurları da kullanmak suretiyle harekete geçmişlerdir.

Ermenilerin milli şuurla ve Hristiyanlık taassubuyla yetiştirilmeleri Amerikan Misyonerlerin ilk amacı olmuştur. Bu misyonerlerin en büyük başarısı Robert Koleji’nin açılması olmuştur.İstanbul’daki kolej; Cyrus Hamlin tarafından kurulmuştur. İlk öğrencileri Ermeni ve Bulgar gençlerinden oluşmuştur. Bu kolejden mezun olanlar zamanla ünlü komitacı liderler haline gelmişlerdir. Daha ziyade Ermenilerin bulundukları yerlerde kurulan bu misyonerlik teşkilatlarındaki öğretmenler bir taraftan Ermeni gençlerini Türk düşmanı olarak yetiştirirken,diğer taraftanda onlara silah yapmasını öğretmişlerdir.

Ermeni Meselesi’nin ortaya çıkmasında, İngiltere ve Rusya’dan sonra en büyük pay Amerika’ya aittir. Aynı zamanda Ermenileri en az söz konusu iki devlet kadar kendi emperyalist amaçları için kullanan da Amerikadır. Ayrıca 1.Dünya Harbi sırasında bir kısım aydınımız, Avrupa ve Rus emperyalizmi karşısında Amerika’ya umut bağlamışlardır.

Emperyalist devletler; Osmanlı ıslahat çalışmalarını da Ermeni Meselesinin ortaya çıkarılmasında bir bahane olarak kullanmışlardır. Söz konusu devletlerin 19.yy sonlarındaki politikalarını Anadolu ıslahatından çok muhtar ve bağımsız bir Ermenistanı kendi menfaatleri için gerçekleştirmek olmasına rağmen,aralarındaki rekabet ve Osmanlı Devleti’nin bazen olayların üzerine gitmek,bazen de dalgalanmaya bırakarak Avrupalı Devletler arasındaki dengeden yararlanmak suretiyle uyguladığı siyaset sayesinde, 25 yıl boyunca başarıya ulaşamamıştır.

Ermeni Meselesi’nin ortaya çıkmasında ;isyanlar da kilise de büyük rol oynamıştır.Ermeni olayları incelendiği takdirde bunların planlayıcısı ve idaresinin Ermeni din adamları olduğu görülmektedir. İsyanların merkezi olarak daima karşımıza Ermeni patrikhaneleri ve kiliseleri çıkmıştır. Ermeni din adamları,Osmanlı Devleti’nin kendilerine sağladığı imkanlardan faydalanarak milli hislerin yayılması için çalışmışlar ve dini konuları ikinci plana bırakarak faaliyet göstermişlerdir. Mamastırlarda, kiliselerde, okullarda yürüttükleri faaliyetlerle zamanla düşmanlık tohumlarını yeşertmişlerdir.Ermeni Kilisesi,varlığını devam ettirebilmek için bütün Ermenileri birarada tutacak ve kiliseye bağlayacak ortak bir düşünceye ihtiyaç duymuştur.

Bunun içindir ki Ermenilere devlet olmaları fikrini aşılamaya başlamışlardır.Bundan dolayıdır ki Ermeni Milletinden,Ermeni Devleti’nden, Ermeni Tarihinden değil Ermeni kilisesinden bahsetmek gerekir. Tarihi boyunca olduğu gibi Ermeni kilisesinin mevcudiyetini koruyabilmesi için bir kuvvete, bir devlete ihtiyacı vardır.Ermeni Devleti fikrini doğuran,Ermeni toplumu değil Ermeni kilisesidir.Varlıpını sürdürmeyi ve imtiyazlarını kaybetmemeyi bağımsız bir Ermeni Devleti’nin kurulmasında ön gören Ermeni Kilisesi ,dış güçlerle de işbirliği yaparak Osmanlı topraklarında isyanları hazırlamıştır.

Elif Seda Karacaoğlu
Balıkesir Üniversitesi Tarih Bölümü