30 Հոկտեմբեր 1920. Դասալքութեան չարիքը եւ Կարսի անկումին ազգային ողբերգութիւնը.

Ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թեան մէջ կան ոչ միայն ինք­նա­ճա­նաչ­ման եւ հպար­տու­թեան, եր­կուն­քի եւ խո­յան­քի ո­գեշն­չող պա­հեր, այլ կան նաեւ փոր­ձու­թեան ու յու­սա­բե­կու­մի, մեղ­կու­թեան եւ ան­կու­մի ող­բեր­գա­կան վայր­կեան­ներ, ո­րոնք կեան­քի եւ ժա­մա­նա­կի թա­ւա­լու­մին հետ ա­ւե­լի ու ա­ւե­լի կը շեշ­տեն ի­րենց բախ­տո­րոշ նշա­նա­կու­թիւ­նը։

Հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թեան մէջ այ­դօ­րի­նակ դառ­նու­թեան էջ մը կը բա­ցո­ւի Հոկ­տեմ­բեր 30ին…

97 տա­րի ա­ռաջ, ­Հոկ­տեմ­բե­րի նա­խա­վեր­ջին օ­րը, հա­զիւ եր­կու­քու­կէս տա­րե­կան ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ա­րեւմ­տեան դար­պաս­նե­րէն ­Կարս բեր­դա­քա­ղա­քը, գրե­թէ ա­ռանց դի­մադ­րու­թեան, անձ­նա­տուր ե­ղաւ ­Հա­յաս­տան ար­շա­ւող թրքա­կան թշնա­մի զօր­քին.-

Կար­սը «անձ­նա­տուր» ին­կաւ ­Թուր­քիոյ քե­մա­լա­կան զօր­քե­րու գրո­հին տակ։
Կար­սի մէջ ամ­րա­կա­յո­ւած հա­յոց ազգա­յին բա­նա­կին զօ­րա­յին­նե­րը դա­սալ­քու­թեան դի­մե­ցին։ Չեն­թար­կո­ւե­ցան թշնա­մի գրո­հին դէմ անձ­նո­ւի­րա­բար հայ­րե­նի­քը պաշտ­պա­նե­լու ի­րենց հրա­մա­նա­տա­րի հրա­հան­գին։

Ի տես իր զի­նո­ւոր­նե­րու դա­սալ­քու­թեան, ե­րի­տա­սարդ հրա­մա­նա­տա­րը՝ գնդա­պետ Մազ­մա­նեան ինք­նաս­պա­նու­թեամբ վերջ տո­ւաւ խոր­տա­կո­ւած իր կեան­քին…
Հայ քա­ղա­քա­կան միտ­քը այ­սօր ալ կը դի­մագ­րա­ւէ մար­տահ­րա­ւէ­րը՝ վճռա­հա­տե­լու տաս­նա­մեակ­նե­րէ ի վեր շա­րու­նա­կո­ւող բուռն եւ դա­ժան բա­նա­վէ­ճը՝ ­Կար­սի անկ­ման պատ­ճառ­նե­րու պար­զա­բան­ման ու ախ­տո­րոշ­ման շուրջ։

Ազ­գա­յին մեր մար­տու­նա­կու­թիւնն ու դի­մադ­րա­կա­նու­թիւ­նը կրծող եւ մա­շեց­նող այդ բա­նա­վէ­ճը շա­րու­նա­կո­ւե­ցաւ խորհր­դա­յին ամ­բող­ջա­տի­րու­թեան եօ­թը տաս­նա­մեակ­նե­րու ամ­բողջ տե­ւո­ղու­թեան՝ հայ քա­ղա­քա­կան միտ­քը դա­տա­պար­տե­լով ներ­քին, բուռն եւ մշտա­բոր­բոք բա­նա­վէ­ճե­րու քաշք­շու­քին։

Բա­նա­վէ­ճի մէկ բե­ւե­ռին կանգ­նե­ցաւ ճամ­բա­րը այն պատ­մա­բան­նե­րուն, տե­սա­բան­նե­րուն եւ յու­շագ­րող­նե­րուն, ո­րոնք մեր­ժե­լով մեր­ժե­ցին եւ ան­հաշտ թշնա­միի դիրք ճշդե­ցին 28 ­Մա­յիս 1918ին կեր­տո­ւած ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան ու հա­յոց ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թեան վե­րա­կանգ­նու­մին՝ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հռչա­կու­մին դէմ՝ գա­ղա­փա­րա­կան, քա­ղա­քա­կան թէ կու­սակ­ցա­կան վար­քա­գի­ծի վե­րա­ծե­լով հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կա­նու­թիւ­նը, առ այդ հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն մեր­ժե­լով ըն­դու­նիլ, թէ ­Կար­սի ան­կու­մին բուն պատ­ճա­ռը ­Լե­նին-­Քե­մալ դա­ւա­դիր գոր­ծարքն էր։

Ընդ­հա­կա­ռակն՝ հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կան ճամ­բա­րի դրօ­շա­կիր­նե­րը ա­մէն աղ­բիւ­րէ ջուր բե­րին տաս­նա­մեակ­նե­րով, նոյ­նիսկ պղտոր եւ ազ­գա­յին մեր միա­բա­նու­թիւ­նը թու­նա­ւո­րող կեղ­տա­ջու­րեր օգ­տա­գոր­ծե­ցին, որ­պէս­զի իբր թէ փաս­տեն, թէ ­Կար­սի մեծ ող­բեր­գու­թեան բուն պա­տաս­խա­նա­տուն ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ա­տե­նի դաշ­նակ­ցա­կան ղե­կա­վա­րու­թիւնն էր, որ չու­զեց հասկնալ ­Քե­մալ-­Լե­նին զի­նակ­ցու­թեան իբր թէ «փրկա­րար» նշա­նա­կու­թիւ­նը հայ ժո­ղո­վուր­դի «անվ­տան­գու­թեան» հա­մար…։

Իսկ բա­նա­վէ­ճի միւս բե­ւե­ռին կանգ­նե­ցաւ ճա­կա­տը նոյն­պէս պատ­մա­բան, տե­սա­բան եւ յու­շագ­րող այն հե­ղի­նա­կու­թիւն­նե­րուն, ո­րոնք ուղ­ղա­կի դաշ­նակ­ցա­կան­ներ ըլ­լա­յին թէ Դաշ­նակ­ցու­թեան հա­մա­կիր­ներ կամ պար­զա­պէս սրտցաւ հա­յեր, ­Կար­սի ան­կու­մին մէջ տե­սան մեր ազ­գա­յին մե­ծա­գոյն ող­բեր­գու­թիւն­նե­րէն մէ­կը, որ ա­րա­գա­ցուց ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կոր­ծա­նու­մը։

Ա­ւե­լի՛ն. դաշ­նակ­ցա­կա­նա­միտ այս ճա­կա­տի դրօ­շա­կիր­նե­րը ի­րենց ազ­գա­յին պար­տա­կա­նու­թիւ­նը սե­պե­ցին տե­ւա­բար ա­հա­զանգ հնչեց­նե­լու հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն, թէ ո­րե­ւէ պա­րա­գա­յի պէտք չէ կրկնո­ւի ­Կար­սի անկ­ման ող­բեր­գու­թեամբ պար­զո­ւած ազ­գա­յին դա­սալ­քու­թեան ե­րե­ւոյ­թը, որ­պէս­զի կա­րե­նանք ազ­գո­վի՛ն եւ ըստ ար­ժան­ւոյն դի­մագ­րա­ւել, կան­խել կամ վի­ժեց­նել ­Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յու­թեան դէմ նիւ­թո­ւած մե­ծա­պե­տա­կան կամ թշնա­մա­կան ո­րե­ւէ դա­ւադ­րու­թիւն։
Առ այդ, ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան եւ ­Հան­րա­պե­տու­թեան վե­րան­կա­խա­ցու­մէն ետք, ժա­մա­նակն է բարձ­րա­ձայն եւ ա­ներկ­բայ հաս­տա­տե­լու, թէ նախ՝ ­Կար­սի ան­կու­մին բուն պատ­ճա­ռը ­Լե­նին-­Քե­մալ դա­ւա­դիր գոր­ծարքն էր։

Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը խոր­տա­կե­լու ռու­սեւթր­քա­կան մեծ դա­ւադ­րու­թեան մէջք-կոտ­րող հա­րո­ւա­ծը ե­ղաւ ­Կար­սի դա­սալ­քու­թիւ­նը, որ ա­րա­գա­ցուց ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կոր­ծա­նու­մը։

Ար­տա­քին ու­ժե­րու դա­ւա­դիր հա­րո­ւա­ծին չափ ա­հա­ւոր ե­ղաւ ­Կար­սի մէջ 97 տա­րի ա­ռաջ ար­ձա­նագ­րո­ւած հա­յոց զօր­քի դա­սալ­քու­թիւ­նը, ո­րուն հա­մար պա­տաս­խա­նա­տու ենք ազ­գո­վին։

Ինչ­պէս որ ­Կար­սի ան­կու­մէն տա­րի­ներ ետք ­Գա­րե­գին Նժ­դեհ ար­դա­րա­ցի ցա­սու­մով պի­տի պատ­գա­մէր հա­յոց նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րուն՝,

«­Կար­սի ա­մօ­թը Հ. ­Հան­րա­պե­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեա­նը չէ միայն, այլ ողջ հայ ժո­ղովր­դին: Չափ­ւում են, բախ­ւում են բա­նակ­նե­րը, բայց յաղ­թում կամ պարտ­ւում են ազ­գե­րը, ցե­ղե­րը: Կար­սի պա­տե­րի տակ պար­տո­ւո­ղը հայ զի­նո­ւորն ու զօ­րա­վա­րը չէին միայն, այլ բո­վան­դակ հա­յու­թիւ­նը, հայ ժո­ղովր­դի` իր ամ­բող­ջու­թեան մէջ ան­մար­տու­նակ, ա­նա­րի, անմ­շակ հո­գին: Ա­հա՛ ճշմար­տու­թիւ­նը, հա՛յ ե­րի­տա­սարդ…»

Այս ա­ռում­նե­րով՝ ­Հոկ­տեմ­բեր 30ի տա­րե­լի­ցը կու գայ վե­րա­նո­րոգ պատ­գա­մով ա­հա­զան­գը հնչեց­նե­լու ազ­գա­յին դա­սալ­քու­թեան ան­նե­րե­լի չա­րի­քին դէմ։

Պատ­մա­կան դառն ու դա­ժան ի­րո­ղու­թիւն է, որ ­Հոկ­տեմ­բեր 30ի օ­րը, 1920 թո­ւա­կա­նին, Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան դէմ ա­ռանց պա­տե­րազ­մի յայ­տա­րա­րու­թեան ընդ­հա­նուր յար­ձակ­ման ձեռ­նար­կած քե­մա­լա­կան զօր­քը ար­դէն հա­սած էր ­Կար­սի մա­տոյց­նե­րուն, իսկ բեր­դա­քա­ղա­քի պաշտ­պա­նու­թեան կո­չո­ւած հայ­կա­կան զօր­քին ե­րի­տա­սարդ հրա­մա­նա­տա­րը՝ գնդա­պետ ­Մազ­մա­նեան հա­կագ­րո­հի հրա­հանգ տո­ւած էր իր զի­նո­ւոր­նե­րուն, ո­րոնք սա­կայն մեր­ժե­ցին են­թար­կո­ւիլ ի­րենց հրա­մա­նա­տա­րին ու… դա­սալքու­թեան դի­մե­ցին։

Պար­զո­ւած ա­մօ­թա­լի դա­սալ­քու­թեան դէմ յան­դի­ման, Գնդ. ­Մազ­մա­նեան սե­փա­կան ատր­ճա­նա­կով ինք­նաս­պան ե­ղաւ իր զի­նո­ւոր­նե­րուն աչ­քին առ­ջեւ…

Գնդ. ­Մազ­մա­նեա­նի ինք­նաս­պա­նու­թիւ­նը միայն սկիզբն էր ող­բեր­գու­թեան, որ ա­հագ­նա­ցաւ հեղ­ձու­ցիչ ա­րա­գու­թեամբ։

Թր­քա­կան զօր­քի ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տար ­Քեա­զիմ ­Քա­րա­պե­քի­րի յու­շե­րուն հա­մա­ձայն՝ քե­մա­լա­կան զի­նո­ւոր­նե­րը եւ ա­նոնց միա­ցած թուրք, քիւրտ, մահ­մե­տա­կան թէ հայ պոլ­շե­ւիկ ապս­տամբ­նե­րը ե­րեք ժա­մո­ւան մէջ գրա­ւե­ցին ամ­բողջ քա­ղա­քը, հայ­կա­կան բա­նա­կի բազ­մա­հա­րիւր սպա­ներ ու զի­նուոր­ներ ռազ­մա­գե­րի վեր­ցու­ցին, հսկա­յա­կան քա­նա­կու­թեամբ ռազ­մամ­թեր­քի (թնդա­նօթ, ռումբ, զէնք ու փամ­փուշտ) տի­րա­ցան եւ տաս­նեակ հա­զար­նե­րով ան­զէն բնակ­չու­թիւն «թրքա­վա­րի» կո­տո­րե­ցին։

Թէեւ հայ­կա­կան բա­նա­կը այ­լուր, նոյն օ­րե­րուն մղո­ւող ­Սուր­մա­լո­ւի ճա­կա­տի կռիւ­նե­րուն, հե­րո­սա­կան դի­մադ­րու­թիւն ցոյց տո­ւաւ եւ ետ մղեց քե­մա­լա­կան գրոհ­նե­րը, բայց ­Կար­սի ան­կու­մով գրե­թէ ա­ւար­տած էր ռազ­մա­կան փու­լը ­Լե­նին-­Քե­մալ զի­նակ­ցու­թեամբ մշա­կուած Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թիւ­նը եւ ­Հան­րա­պե­տա­կան վար­չա­կար­գը կոր­ծա­նե­լու դա­ւա­դիր ծրագ­րին ի­րա­գործ­ման։

Կար­սի ան­կու­մէն ետք , մէկ ամ­սո­ւան ըն­թաց­քին, քե­մա­լա­կան զօր­քը մօ­տե­ցաւ Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի, իսկ ­Կար­միր բա­նա­կը հիւ­սի­սէն մտաւ ­Հա­յաս­տան եւ հա­սաւ մին­չեւ Ի­ջե­ւան։ Հա­յաս­տա­նի հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան դար­պաս­նե­րը, յատ­կա­պէս ­Զան­գե­զու­րը ե­ղաւ միակ ամ­րո­ցը, ուր հայ­կա­կան զօր­քե­րը, Նժդե­հի հրա­մա­նա­տա­րու­թեամբ, ետ մղե­ցին թշնա­մի զօր­քե­րը։

Ա­զատ ու ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը կոր­ծա­նե­ցաւ ­Լե­նին-­Քե­մալ դա­ւադ­րու­թեան հա­րո­ւած­նե­րուն տակ։ ­Մէկ կող­մէ հայ պոլ­շե­ւիկ­նե­րու հա­կա­պե­տա­կան քա­րոզ­չա­կան խռո­վու­թիւն­նե­րը, իսկ միւս կող­մէ թուրք եւ մահ­մե­տա­կան բնակ­չու­թեան զի­նեալ ապս­տամ­բու­թիւն­նե­րը բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան ծանր հա­րո­ւա­ծի տակ դրին այ­լա­պէս մար­տու­նակ եւ լա­ւա­պէս զի­նո­ւած հայ­կա­կան բա­նա­կը։

Թր­քա­կան բա­նա­կին դէմ 1918ին կե­նաց-մա­հու կռիւ մղած եւ յաղ­թա­նա­կած հայ ժո­ղո­վուրդն ու ազ­գա­յին զօր­քը ո­րե­ւէ պատ­ճառ չու­նէին դա­սալ­քու­թեան մատ­նո­ւե­լու միեւ­նոյն թրքա­կան գրոհ­նե­րուն դէմ յան­դի­ման։

Բայց 1920ի աշ­նան պա­տա­հած էր ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան հիմ­նա­կան փո­փո­խու­թիւն մը տա­րա­ծաշր­ջա­նին մէջ։ ­Ռու­սաս­տան վե­րա­դար­ձած էր Անդր­կով­կաս՝ ­Կար­միր հա­մազ­գես­տով ու Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան վերջ տա­լու, խորհր­դա­յին իր լու­ծը պար­տադ­րե­լու քա­ղա­քա­կան նպա­տա­կով։

Ա­ւե­լի՛ն. ­Կար­միր ­Ռու­սաս­տա­նը ձեռ­նա­մուխ ե­ղած էր ­Քե­մա­լա­կան ­Թուր­քիոյ հետ ռազ­մա­վա­րա­կան նոր զի­նակ­ցու­թեան մը, ո­րուն ամ­րապնդ­ման ի խնդիր հայ­կա­կան հո­ղե­րուն հաշ­ւոյն պատ­րաստ էր թուր­քե­րուն «կա­շառք» տա­լու..

Իսկ հայ ժո­ղո­վուրդն ու ա­նոր ռազ­մա­կան նե­րու­ժը մարմ­նա­ւո­րող հայ­կա­կան բա­նա­կը պատ­րաստ չէին զէնք բարձ­րաց­նե­լու ռու­սա­կան ­Մուր­ճին դէմ, հա­կա­ռակ որ այդ մուր­ճը թրքա­կան սա­լին վրայ մա­հա­ցու հա­րո­ւա­ծի տակ ա­ռած էր ­Հա­յաս­տա­նի ու հա­յու­թեան ա­զատ ու ան­կախ ապ­րե­լու սրբա­զան ի­րա­ւուն­քը։

Այս աս­տի­ճան ա­մօ­թա­լի ող­բեր­գու­թիւն մը ե­ղաւ ­Կար­սի ան­կու­մը հա­յոց նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան մէջ։