Endonezya’da ermeni, musevi gibi oldukça küçük; yüzlerle ifade edilen azınlıklar vardır. Sanal ortam üzerinden oldukça kısıtlı bulduğumuz ermenilerle ilgili kayıtlara dayanarak “Endonezya Ermenileri” konusuna dikkat çekmeye çalışacağız.

Makalemizde Hoekema’nın yazdığı “Nesli Tükenen Küçük Azınlık; Endonezya Ermenileri” adlı makaleyi esas alıyoruz. (1)
Ermeniler ilk kez 19. asrın ortalarında Batavia’ya (bugünkü Cakarta) İran’dan ticari amaçlı göç ederek yerleşmişlerdir. Ancak Endonezya ile ilişkileri daha da geriye gider. Ardından Orta ve Doğu Cava; özellikle Surabaya’ya gelmişlerdir. Halk üzerinde gerek kilise yaşamı gerekse kilise idari heyeti yönlendirmesi etkili olmuştur. Tüm dinî önderler İran asıllıydı. Güneydoğu Asya'daki Ermeni tacirlerin en geniş ve büyük ticarî ağının ana kilise Ermenistan ve İran ile çok kuvvetli ilişkisi vardı. Ermeni cemaati bağışlarla yaşatılmasına rağmen zamanla çok zayıfladıkları görülmüştür. Felemenk sökedüş (sömüren, kemiren, ırz düşmanlığı yapan demek) döneminde ermeniler Felemenk vatandaşlarıyla beraber eşdeğer (setara) görülmüş ardından Japon işgalinde ise kırıma uğrayıp katledilmişlerdir. Bunun sonucunda 1960 larda ermeni cemaati tasfiye olma yoluna girmiştir. Kiliseler satılarak üyeleri Felemenkya, Avustralya ve Amerika’ya göç etmişlerdir.

Güneydoğu Asya ermeni tarihi ile ilgili inceleme ve kısa denemeler (karangan pendek) oldukça yüzeyseldir. (lebih tipis) Konu ile ilgili Felemenkya Ulusal Arşivi’nde belgeler vardır. (Nationaal Archief Den Haag (NA. Negeri Belanda) ople from Ancient to

Yazarın kaynakları arasında geçen Jordan, Surabaya Ermeni Okulu öğretmeni olarak çalışmış ve “Endonezya Ermenileri Tarihi” hakkında yazmıştı. 1900 lerde iki defa tacir olarak İran’dan gelmiş ve kendisine papaz (uskup) Thorgom Gushakian eşlik etmiş Cava ve Surabaya’yı ziyaret etmişti. 1937 tarihli el yazmaları mevcut olup Den Haag’da Ulusal Arşiv’dedir. İlk kez ermeniler Endonezya’ya hangi sebeple geldi? Keram Kevonian’a göre 1112 tarihli Ermenice yazılmış ermeni tacirlerle ilgili belgede Endonezya’da ermeni tacirlerin bulunduğundan bahsedilir. Yazarı bilinmeyen metinde ermeni tacirlerin Sumatra kuzeyindeki limanlara aşina olduğundan bahsedilir. Kitapta en azından dört yerden bahsedilir: Lamrin (merujuk pada Aceh, Sumatra Utara), Panchur (Barus), Krut (Lho’ Kruet, Aceh, Sumatra Utara), dan Samavi (tampaknya pendahulu Samudra Pasai). 28 Aralık 1655 Makassar Şehzadesi ile Felemenk Sökedüş Şirketi (VOC) arasındaki görüşmelerde ermeni tacirler rol oynadı. 17. asırda Felemenk Sökedüş Şirketi elemanları için (VOC) Singapur ve Hindistan ermenilerinden “hanım almak” arzusu olası görülmektedir. Ermeniler zaman zaman 18. yüzyılda ticarî amaçla Batavia’yı ziyaret etmişler ve orada konaklayıp yerleştiklerinde Hollandalılara eşdeğerde “hür kişi” (vrijburger) sitatüsü kazanmışlardı.

17. yüzyıl ortalarında Batavia’da yaşayan ermeniler ticari ilişkileri Maluku ile geliştirmişlerdir. 31 Mart 1747 de Felemenk Sökedüş Hükümeti ermenilere vatandaş olma hakkı verdi.

Örneğin Harouthion Zakaria veya Arathoon Zakara Batavia’da 1801 de ölen ermeni tacirlerdi. Doğal olarak bunda hiristiyan asıllı ırk olmaları etkendi. Sayıları da zamanla giderek arttı. 17. yüzyılda ermeniler giderek gerek İngiliz ve gerekse Felemenk sökedüşler ile belirgin ticari ilişkilerinde tercümanlık ve danışmanlık yönleriyle de öne çıktılar. 1808 yılında George Manook (Gevork Manuch Merchell) ve dostları 25 bin gulden toplayarak Sökedüş Hükümeti’nden okullar ve kilise kurmak için izin aldılar. 1852 yılında Haileian Miabanse Thioen tarafından yetimhane (panti asuhan) kuruldu. Bir ermeni eşraf olan Gavork (George) Manuk (1767 Yeni Julfa- 1827 Batavia) bir bekâr ve milyoner bir tacir olarak yaşamış ve ölmüştü. Mezarını bugün Cakarta merkezde Ulusal Müze’nin 750 metre kadar arkasında ve kuzeyindeki Museum Taman Prasasti denen Mezar Antıları Müzesi’nde bulduk (2012-2013 arası 5 kez inceleme gezisinde)

Öldüğünde arkasında 5 milyon gulden bırakan en zengin ermeni olarak bilindi. 5 Mayıs 1852 yılında ermeni cemaati St Hovthames Kilisesi ile Haikia Miabanoe-thioen Vakfı’nı (yayasan) kurdu. “Ermeni Vakfı” veya Ermeni Cemaati (Komunitas Armenia) anlamındaki kurum 6 ay sonra Gang Scott’ta okullar ve Aziz Yahya Kilisesi’ni kurmayı kararlaştırdı. 1865 yılında kilise almanaklarında Galistan, Lazar, Joseph Amir, Manook, Arakiel Navaran, Stefan Arathoon gibi ermeni isimleri olan aileler vardı. Şeker, şeker işleme ve afyon üretimi ile uğraşıyorlardı. Yetimhaneler ve kiliseler kurmak önerisini Sökedüş Hükümeti’ne bildirdiler. Manook ve Galistan gibi isimler yaygın bir şekilde kullanıldı. O; 60 yıllık hayatında iyi ve alçak gönüllü bir yaşam sürmüş olup ermeni asıllı yazar Jordan’a göre “saf yurtsever” (patriot tulen) yani bir ermeni milliyetçisi olarak zengin servetini Kalküta Armenian Philanthropic Academy, Chennai (Madras) Ermeni Okulu ve Eçimadzin Kilisesi’ne miras bırakmıştı. Kalan mirası da küçük kızkardeşi Mariam Arathoon (1777?- 1864) hanım ve beyi Takouhi’ye (1777-1854) Batavia’da kilise inşa etmeleri amacıyla miras bıraktı. Kaynaklara göre Mariam Arathoon Endonezya ermeni cemaati giderlerinin neredeyse yüzde 90 ını karşılıyordu. O, Batavia Ermeni Kilisesi'nde Hiristiyan ahlâki faziletlerine sahip bir kadın olarak çok övülmüş; dindar ve hayırsever, öksüz, bağrı yanık, müteeessir, dertli ve parası yeterli bir dul şeklinde bir mezar anıtı üstüne işlenmesi de şaşırtıcı değildi. İlâveten oldukça lüks ve güzel mezarın bir tasvirinin tamamı; ne yazık ki 1961 yılında zorla yıkılmıştı. Aynı kaynağa göre Ressam Raden Saleh Sjarif Boestaman’ın (1811 –1880) tasviri İsfahan / Yeni Julfa Katedral Müzesi’nde bulunuyor.
Batavia Aziz Vaftizci Yahya Kilisesi (Gereja Yahya Pembaptis yang Suci Surb Hovhannes) 1841 de yanan ilk kilise 1831 de inşa edilmiş ahşap bina idi. (gedung kayu) 1855 de yerine taş kilise (gereja batu) inşa edildi. Yeni kilisenin yanında Ermeni Okulu vardı. Adı ise Aziz Vaftizci Yahya Kilisesi (Gereja Yahya Pembaptis) idi. Kilise o zamanki Batavia kenti merkezinde Gang Scott Caddesi’nde idi. Bugünkü Cakarta’nın Budi Kemuliaan Caddesi olup Medan Merdeka Caddesi’nin (Felemenkçe adı; Koningsplein Zuid) güneybatısında bulunuyordu. O zamanlar Weltevreden (bugünkü Monas, Harmoni çevresi) denen muhitte idi. Bugün Endonezya Merkez Bankası (Bank Indonesia) Ermeni kilisesi yerini işgal etmiştir. Aziz John Kilisesi Endonezya Merkez Bankası kompleksi inşaatı alanında yok olup tarihe karıştı gitti. Bugün Merkez Bankası yanındaki boş arazideydi. 1960'larda yıkılan kilise için Endonezya hükümeti durumu Cakarta'nın modernizasyon plânının bir parçası şeklinde izah etmiş 20 kişilik ermeni cemaati bağımsızlık sonrasında ülkeyi terketmişti. Kalan ermenilere yeni kilise için Bunderan HI dönel kavşağı yakınlarında bir yer verildi ama bu konu hakkında da ayrıntılı bilgilendirme pek yoktur. Cakarta Valilik sitesinde Ermeni Kilisesi ve bulunduğu sokak hakkında bilgilendirme mevcuttur: Caddede Aziz Ripsima adlı bir şapel şeklinde Ermeniler için inşa edilmiş tapınak vardı. Sonra Kutsal Diriliş Kilisesi (Gereja Kebangkitan Suci) oldu. 1842 veya 1844 yılındaki yangında ağır tahribat gördü. Ermeni varlığı kilise varlığından ayrı düşünülemez. Daha sonra Budi Kemuliaan adını alan Gang Scott caddesi 1860 yılı fotoğrafı yanda olup yol boyunca ağaçlar vardı. Cadde adını bir Robert Scott adlı bir İngilizden almıştı. O Orta Cava, Semarang liman reisi (kepala pelabuhan) idi. Caddenin batı ucunda bir köprü vardı ve geçiş Kanaal Tanah Abang. Woodbury & Page (1834-1885) adlı İngiliz fotoğrafçı kolleksiyonunda Gang Scott adlı sokağın 1863 Mayıs ayı fotoları vardır.

Endonezya’da ermeni nüfusu: “18. yüzyılda ermeni nüfusu giderek arttı” şeklinde Cakarta Valilik sitesi açıklamaktadır. Ülkede 1880 li yıllarda 5.000 den fazla ermeni vardı.Ardından bu rakam giderek azaldı. 1942 yılı sayımına göre sadece 500 Ermeni vardı. 2. Dünya Savaşında Japonlar ülkeyi işgal edince Japon kırımı sonucunda ermeniler ABD ye göç etti. 1976 yılında Endonezya’da 300 kadar ermeni kaldı. Ermenilerin nüfusunun artmamasının iki önemli nedeni, eriyerek asimile olmaları ve göç etmeleri idi.

Ellias Hyrapiet Elliasian (1889, İsfahan, Yeni Julfa-1963, Surabaya) "Endonezya Ermenilerinin Özlü Tarihi" adlı 1961 tarihli İngilizce el yazmasında “Endonezya’nın Ermeni yerleşimciler için çok ciddi ve tarihsel değeri vardır, dini, sosyal, kültürel topluluğun ticari faaliyetleri nedeniyle absorbe oldukları görülüyor" ifadesi ermenilerin zamanla toplum içinde eriyip yok olmak üzere olduklarını gösterir. Ermeniler harika bir tacir (pedagang yang tangguh) idiler ama Endonezya’da binlerle ifade edilen varlıkları onlarla ifade edilen neredeyse yok olmakta olan nesli tükenmiş azınlığa dönüşmelerini engelleyememişlerdi. Ermenilerle ticarî ilişkili kitapta bahsedilen en az dört yer adı vardır: Lamrin (Açe, Sumatra Utara), Panchur (Barus), Krut (Lho’ Kruet, Açe, Sumatra Utara), Samavi (Samudra Pasai)

Soliman Chodja adlı kimliği tam açıklanmahyan bir ermeni tacir 28. Aralık 1655 günü Makassar prensi ile Felemenk Sökedüş Şirketi (VOC) arasındaki anlaşmazlığı çözmek için barış görüşmelerinde diplomatik görev yapar. Yine aynı kişi Etiyopya ile Batavia arasında 1674-1697 dönemindeki ilişkilerde diplomatik görevde bulunmuştur. Konu ile ilgili olarak The Makassar Annals, William Cummings, 2010 KITLV Press, Leiden adlı eserde bilgilendirme mevcuttur. Yine Phillip D. Curtin dalam Cross-Cultural Trade in World History adlı eserde gerek Soliman Chodja gerekse diğer ermeni profesyonel tacirlerin uzun vadeli diplomatik çalışmaları ayrıntılı olarak bildirilmiştir. Örneğin diğer ermeni tüccarlar, Queralos Albertos de Crus, VOC ile yazışmaları düzenlemiştir. Yine Margaret Sarkissian, Ermeniler Güney-Doğu Asya'da" (Armenians in South-East Asia) adlı çalışmasında 1662 yılında Amsterdam'a bir iş gezisi yaptı İran kralının temsilcisi gibi davrandı. Şubat 1675 yılında gemi ile Hindistan Surat üzerinden Batavia’ya geldi. Bazı ermeni tacirler geçici olarak kente yerleşti. Ardından ermeni göç dalgası başladı.


(1) Nesli Tükenen Küçük Azınlık; Endonezya Ermenileri; Alle G. Hoekema, 2013, Nisan, Amsterdam. Özgün adı: Orang Kristen Armenia, Suatu Minoritas Kecil di Indonesia yang Sudah Punah, Lisanı: Endonezce Amsterdam, Vrije Amsterdam Üniversitesi eski doçenti, Mantan Dosen Seminari Mennonite dan Vrije Universiteit, (VU) 1969 da Cava’da çalıştı. 1994 Leyden Üniversitesinde doktora yaptı. Sayfa 29-46 arası Toplam: 18 sayfa. https://www.vu.nl/nl/index.aspx, İçeriğe Dayalı İlâhiyat Dergisi, Journal Teologi Kontekstual, Gema Teologi, Vol 37, No1. April, 2013. Doğrudan indirim adresleri:
1. http://www.ukdw.ac.id/journal-theo/index.php/gema/article/view/159/pdf
2. http://ukdw.ac.id/journal-theo/index.php/gema/article/download/159/pdf