Էլչին Մաճար «Ակօս»-ին մէջ կը գրէ.

Դ. դա­րու սկիզբնե­­­րուն հիմ­­­նուած Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նի Առա­­­քելա­­­կան Եկե­­­ղեցին չէ ճանչցած 451 թուի Քաղ­­­կե­­­­­­­տոնեան Կրօ­­­նական Ժո­­­ղովի որո­­­շումնե­­­րը։ Այդ իսկ պատ­­­ճա­­­­­­­ռաւ մաս չի կազ­­­մեր երկբնու­­­թիւնը իւ­­­րացնող եկե­­­ղեցի­­­ներուն։ Կա­­­թողի­­­կէ եկե­­­ղեցին Պա­­­պը կ՚ըն­­­դունի իբ­­­րեւ միակ իշ­­­խա­­­­­­­նու­­­թիւն։ Արե­­­ւելեան եկե­­­ղեցի­­­ները եւ անոնց շար­­­քին Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նեաց եկե­­­ղեցին ու­­­նե­­­­­­­ցած են մէ­­­կէ աւե­­­լի հո­­­գեւոր կեդ­­­րոններ։

Այ­­­սօր կը գոր­­­ծեն չորս նուիրա­­­պետա­­­կան աթոռ­­­ներ՝ Ա-Էջ­­­միած­­­նի Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թիւն, Բ-Կի­­­լիկիոյ Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թիւն, Գ-Երու­­­սա­­­­­­­ղէմի Պատ­­­րիար­­­քա­­­­­­­րան, Դ-Պոլ­­­սոյ Պատ­­­րիար­­­քա­­­­­­­րան։ Ինքնիշ­­­խան այս չորս աթոռ­­­նե­­­­­­­րու մէջ Էջ­­­միած­­­նի հո­­­գեւոր պե­­­տը կը կո­­­չուի «Ամե­­­նայն Հա­­­յոց Կա­­­թողի­­­կոս»։

Միջ­­­նա­­­­­­­դարեան Կի­­­լիկիոյ Հա­­­յոց Թա­­­գաւո­­­րու­­­թիւնը կը գտնուի Անա­­­թոլիայի հա­­­րաւը, որուն մայ­­­րա­­­­­­­քաղաքն է Սիս, այժմու Քո­­­զան քա­­­ղաքը։ Հիմ­­­նարկու­­­թե­­­­­­­նէն մին­­­չեւ Ժ. դար Էջ­­­միածին խարսխուած Կա­­­թողի­­­կոսա­­­կան աթո­­­ռը, Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նի ար­­­շա­­­­­­­ւու­­­մէն ետք զա­­­նազան վայ­­­րեր շրջե­­­լէ յե­­­տոյ 1292-ին հաս­­­տա­­­­­­­տուե­­­ցաւ Սիս։ Իսկ երբ Կի­­­լիկիան գրա­­­ւուե­­­ցաւ Մէմ­­­լիւքնե­­­րու կող­­­մէ, Մայր Աթո­­­ռը 1441-ին վե­­­րադար­­­ձաւ Էջ­­­միած­­­ին։ Սա­­­կայն Կի­­­լիկիոյ Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թիւնը շա­­­րու­­­նա­­­­­­­կեց գո­­­յատե­­­ւել։

Օս­­­մա­­­­­­­նեան ար­­­խիւնե­­­րու մէջ ԺԹ. դա­­­րու երկրորդ կէ­­­սէն սկսեալ մին­­­չեւ Ի. դա­­­րու սկիզբնե­­­րուն վե­­­րաբե­­­րող բազ­­­մա­­­­­­­թիւ փաս­­­տա­­­­­­­թուղթեր կան։ Այդ փաս­­­տա­­­­­­­թուղթե­­­րէն կ՚իմա­­­նանք թէ պե­­­տու­­­թիւնը կա­­­թողի­­­կոս­­­նե­­­­­­­րու թո­­­շակ կը վճա­­­րէր, մերթ ընդ մերթ հա­­­տու­­­ցումներ կը կա­­­տարէր եւ կա­­­թողի­­­կոսի ընտրու­­­թեան ժա­­­մանակ Պոլ­­­սոյ Պատ­­­րիարա­­­քարա­­­նը խօ­­­սակից ու­­­նե­­­­­­­նալով հան­­­դերձ գոր­­­ծընթա­­­ցին կը հսկէր Ատա­­­նայի կու­­­սա­­­­­­­կալի մի­­­ջոցաւ եւ կը նշա­­­նակէր ամե­­­նաշատ ձայ­­­ներ ստա­­­ցած վեց թեկ­­­նա­­­­­­­ծու­­­նե­­­­­­­րուն առա­­­ջինը։ Փաս­­­տա­­­­­­­թուղթե­­­րէն յայտնի կը դառ­­­նայ թէ պե­­­տու­­­թիւնը Պոլ­­­սոյ Պատ­­­րիար­­­քա­­­­­­­րանի եւ Կի­­­լիկիոյ Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թեան մի­­­ջեւ որոշ հա­­­ւասա­­­րակշռու­­­թիւն մը կը պա­­­հէ ու կ՚ապա­­­հովէ կա­­­թողի­­­կոսա­­­կան աթո­­­ռի ին­­­քիշխա­­­նու­­­թիւնը։

Կի­­­լիկիոյ Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թիւնը 1915-ին

Նախ­­­քան Ա. Հա­­­մաշ­­­խարհա­­­յին Պա­­­տերազմ, Կի­­­լիկիոյ մէջ կը գոր­­­ծէր կա­­­թողի­­­կոս, եր­­­կու ար­­­քե­­­­­­­պիս­­­կո­­­­­­­պոս եւ 10 եպիս­­­կո­­­­­­­պոս­­­ներ։ Հա­­­յաբ­­­նակ 267 կեդ­­­րոննե­­­րու մէջ կը գոր­­­ծէին 214 եկե­­­ղեցի­­­ներ։ Հա­­­յոց Պատ­­­րիար­­­քա­­­­­­­րանի 1912-ի վի­­­ճակագ­­­րութեան հա­­­մաձայն Կի­­­լիկիոյ հա­­­յոց թի­­­ւը 407 հա­­­զար էր։ Այդ թի­­­ւը 1914-ին կը ներ­­­կա­­­­­­­յանայ 205 հա­­­զար 50, իսկ Օս­­­մա­­­­­­­նեան վի­­­ճակագ­­­րութիւ­­­նով ալ 91 հա­­­զար 855։

Մա­­­յիս 1915-ին բար­­­ձաստի­­­ճան հո­­­գեւո­­­րական­­­նե­­­­­­­րուն հրա­­­մայուեցաւ Հա­­­լէպ եր­­­թալ։ Այսպէ­­­սով Սուրբ Սո­­­ֆիա տա­­­ճարի ըն­­­տիր ձե­­­ռագիր­­­նե­­­­­­­րը, եկե­­­ղեց­­­ւոյ գան­­­ձա­­­­­­­րանը եւ մա­­­սունքնե­­­րը Հա­­­լէպ փո­­­խադ­­­րուեցան։ 13 Սեպ­­­տեմբեր 1915-ին «Լքուած կա­­­լուած­­­նե­­­­­­­րու օրէնք»ի մի­­­ջոցաւ գրա­­­ւուե­­­ցաւ վա­­­նական հա­­­մալի­­­րը։ Սուրբ Սո­­­ֆիայի տա­­­ճարը գաղ­­­թա­­­­­­­կան թուրք որ­­­բե­­­­­­­րու հա­­­մար օթե­­­ւանի վե­­­րածուեցաւ։ 10 Օգոս­­­տոս 1916-ին շրջա­­­նառու­­­թեան մտած նոր կա­­­նոնա­­­գիրով մըն ալ Օս­­­մա­­­­­­­նեան տա­­­րած­­­քին մէջ գտնուող Կի­­­լիկոյ Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թիւնը, Պոլ­­­սոյ եւ Երու­­­սա­­­­­­­ղէմի պատ­­­րիար­­­քութիւննե­­­րը միացուեցան եւ անոնց իշ­­­խա­­­­­­­նու­­­թեան տա­­­րած­­­քը սահ­­­մա­­­­­­­նուե­­­ցաւ Օս­­­մա­­­­­­­նեան եր­­­կի­­­­­­­րով։ Այսպէ­­­սով կա­­­պը խզուեցաւ Էջ­­­միած­­­նի Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թեան հետ եւ Կի­­­լիկիոյ Կա­­­թողի­­­կոս Սա­­­հակ, կո­­­չուե­­­ցաւ «Կա­­­թողի­­­կոս Պատ­­­րիարք»։ Այս դրու­­­թիւնը վերջ գտաւ 30 Հոկ­­­տեմբեր 1918-ին, երբ Օս­­­մա­­­­­­­նեան Կայսրու­­­թիւնը ստո­­­րագ­­­րեց Մոնտրո­­­սի զի­­­նադա­­­դարը եւ 21 Նո­­­յեմ­­­բեր 1918-ին ալ որո­­­շում կա­­­յացաւ 1863-ի սահ­­­մա­­­­­­­նադ­­­րութեան գոր­­­ծադրու­­­թեան։

Կի­­­լիկիա դարձ եւ երկրորդ գաղթ

Ա. Աշ­­­խարհա­­­մար­­­տին օս­­­մանցի­­­ներու պար­­­տութիւ­­­նով ֆրան­­­սա­­­­­­­ցիներ իշ­­­խե­­­­­­­ցին Կի­­­լիկիոյ մէջ։ Նոր կա­­­նոնադ­­­րութիւննե­­­րով հա­­­յերուն վե­­­րադար­­­ձը եւ իրենց գրա­­­ւուած կա­­­լուած­­­նե­­­­­­­րուն վե­­­րատի­­­րանա­­­լը ապա­­­հովուեցաւ։ 15 Հոկ­­­տեմբեր 1918 թուակիր փաս­­­տա­­­­­­­թուղթ մը կը տե­­­ղակաց­­­նէ որ Սի­­­սի Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թեան պատ­­­կա­­­­­­­նող վան­­­քը վե­­­րադար­­­ձուած է հա­­­յերուն։ Կա­­­թողի­­­կոս Պատ­­­րիարք Սա­­­հակն ալ 20 Սեպ­­­տեմբեր 1919-ին նախ Ատա­­­նա եկաւ ու ապա ան­­­ցաւ իր աթո­­­ռին։ Վե­­­րադար­­­ձող հա­­­յերը Ֆրան­­­սա­­­­­­­կան վար­­­չութե­­­նէն կը պա­­­հան­­­ջէին որ ետ տրուի իրենց գրա­­­ւուած կա­­­լուած­­­նե­­­­­­­րը։ Կի­­­լիկիոյ կու­­­սա­­­­­­­կալ գնդա­­­պետ Պրէ­­­մոն Ապ­­­րիլ-Յու­­­նիս 1919 թուական­­­նե­­­­­­­րուն երեք շրջա­­­բերա­­­կան­­­ներ հրա­­­տարա­­­կեց այս մա­­­սին բայց Օս­­­մա­­­­­­­նեան թղթա­­­բանու­­­թիւնը ձգձգեց այդ հրա­­­հանգնե­­­րու գոր­­­ծադրու­­­թիւնը։ Այդ մի­­­ջոցին յու­­­նա­­­­­­­կան բա­­­նակը պար­­­տութիւններ կը կրէր եւ Ֆրան­­­սա Սու­­­րիոյ մէջ իր գո­­­յու­­­թիւնը ապա­­­հովե­­­լու հա­­­մար մտա­­­դիր էր Ան­­­գա­­­­­­­րայի հետ բա­­­խումնե­­­րէ խու­­­սա­­­­­­­փի 1921-ին Ֆրան­­­սա որո­­­շեց Կի­­­լիկիայէն հե­­­ռանալ։ Այսպէս 31 Մա­­­յիս 1921-ին Սի­­­սի հա­­­յու­­­թե­­­­­­­նէն պա­­­հան­­­ջուեցաւ քա­­­ղաքը լքել։ 31 Յու­­­լի­­­­­­­սին ֆրան­­­սա­­­­­­­ցիներ Սի­­­սի հայ բնակ­­­չութեան հետ միասին Կի­­­լիկիայէն հե­­­ռացան։ Գլէր Փրիս կը գրէ թէ 20 Հոկ­­­տեմբեր 1921-ի Թուրք-Ֆրան­­­սա­­­­­­­կան հա­­­մաձայ­­­նութե­­­նէ ետք 65 հա­­­զար հա­­­յեր դէ­­­պի հա­­­րաւ գաղ­­­թե­­­­­­­ցին։ Անոնց մէկ մա­­­սը Լի­­­բանան, Սու­­­րիա եւ Պա­­­ղէս­­­տին հաս­­­տա­­­­­­­տուե­­­ցան՝ իսկ մէկ մասն ալ տա­­­կաւին Ֆրան­­­սա­­­­­­­կան տի­­­րապե­­­տու­­­թեան տակ գտնուող Ալեք­­­սանդրէթ։

1915-ին տա­­­րագ­­­րուած հա­­­յերու կա­լուած­­­նե­­­­­­­րը գրա­­­ւուած էին «Լքուած Կա­­­լուած­­­նե­­­­­­­րու Օրէնք»ով։ Ան­­­գա­­­­­­­րայի կա­­­ռավա­­­րու­­­թիւնը 15 Ապ­­­րիլ 1923 թուակիր նոր օրէն­­­քով մը այդ կար­­­գադրու­­­թիւնը գոր­­­ծադրեց 1919-էն ետք հե­­­ռացած­­­նե­­­­­­­րուն ու­­­նե­­­­­­­ցուած­­­քին հա­­­մար ալ։

2015-ի դա­­­տը

Թուրքիա վեր­­­ջին տա­­­րինե­­­րուն փոք­­­րա­­­­­­­մաս­­­նութիւննե­­­րուն հիմ­­­նարկնե­­­րուն կա­լուածատի­­­րու­­­թիւնը սահ­­­մա­­­­­­­նող կի­­­րար­­­կումնե­­­րէն հրա­­­ժարած եւ ցարդ գրա­­­ւուած կարգ մը կա­­­լուած­­­նե­­­­­­­րը վե­­­րադար­­­ձուցած է։ Ասոնց մէջ Ենի­­­գիւ­­­ղի Այա Եոր­­­կի յու­­­նաց եկե­­­ղեցին նմա­­­նու­­­թիւն ու­­­նի Կի­­­լիկիոյ Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թեան պա­­­հան­­­ջա­­­­­­­տիրու­­­թեան հետ, քա­­­նի որ այս եկե­­­ղեց­­­ւոյ սե­­­փակա­­­նու­­­թիւնը կը պատ­­­կա­­­­­­­նի ո՛չ թէ Կոս­­­տանդնու­­­պոլսոյ, այլ Երու­­­սա­­­­­­­ղէմի Յու­­­նաց Պատ­­­րիար­­­քա­­­­­­­րանի։ Այս զար­­­գա­­­­­­­ցումնե­­­րը նկա­­­տի ու­­­նե­­­­­­­նալով Կի­­­լիկիոյ Արամ Ա. Կա­­­թողի­­­կոս Թուրքիոյ վար­­­չա­­­­­­­պետին 31 Օգոս­­­տոս 2011-ին նա­­­մակ մը գրե­­­լով պա­­­հան­­­ջած է Սի­­­սի Կա­­­թողի­­­կոսու­­­թեան պատ­­­մա­­­­­­­կան նստա­­­վայ­­­րը՝ Սուրբ Սո­­­ֆիայի Եկե­­­ղեցին եւ վան­­­քը։ Կա­­­թողի­­­կոսը այս դի­­­մու­­­մին պա­­­տաս­­­խան չէ ստա­­­ցած։ Իսկ 2015-ին դի­­­մեց օրի­­­նական ճամ­­­բա­­­­­­­ներու եւ դատ բա­­­ցաւ Սահ­­­մա­­­­­­­նադ­­­րա­­­­­­­կան Ատեանի մօտ։

Տա­­­րած­­­քը այ­­­սօր քա­­­ղաքա­­­պետա­­­րանի սե­­­փակա­­­նու­­­թիւնն է եւ հոն զա­­­նազան բնա­­­կարան­­­նե­­­­­­­րու կող­­­քին կը գոր­­­ծէ բա­ցօթեայ սրճա­­­րան մը։ Դա­­­տի լու­­­րին լսուելէն ետք ալ կա­­­ռու­­­ցուեցաւ ման­­­կա­­­­­­­կան զբօ­­­սայ­­­գի մը։ Հար­­­ցը Թուրքիոյ մա­­­մու­­­լին մէջ ներ­­­կա­­­­­­­յացուեցաւ իբ­­­րեւ հա­­­տուցման պա­­­հանջ, բայց Արամ Կա­­­թողի­­­կոս շեշ­­­տե­­­­­­­լով աղօ­­­թելու իրա­­­ւունքը, ընդգծեց որ պա­­­հան­­­ջա­­­տիրու­­թիւնը կը կա­­յանայ եղե­­կեց­­ւոյ վե­­րադար­­ձին վրայ այլ ո՛չ հատուցման։

�