Babiâli’de Ermeni Kitapçilar

Divanyolu üzerindeki Sultan Mahmut Türbesi’nden baslayip Sirkeci meydanina kadar inen Babiali (bugünkü adiyla Ankara Caddesi), hem Osmanli Devleti’nin yönetim merkezi, hem de Osmanli yayin dünyasinin kalbi idi.

Caddenin anlam ve önemini Resat Ekrem Koçu söyle tarif etmisti: “Büyük sehrin, dolayisiyla Türkiye’nin fikir ve sanat merkez mesheri, Istanbul basinin besigi, bir politika kanali, alimler, mütefekkirler, müellifler, muharrirler, artistler güzergâhidir. Istanbul’un büyük kitapçilari, en büyük kirtasiye magazalari, mücellitleri, klise atölyeleri, ilanât büro ve sirketleri, gazete ve mecmua bayileri, birkaç büyük matbaa, gazete ve mecmua idarehaneleri, bu caddenin iki kenari boyunca siralanmistir.”

Büyük Osmanli yazari Ahmet Rasim’in Asir Kütüphanesi’nin sahibi Kirkor Faik Efendi’den ögrendigine göre Babiâli’de ilk kitapçi dükkâni Toros isimli birine aitti ve dükkân, Ikdam Han’daydi. Ahmet Ihsan (Tokgöz) ise Matbuat Hatiralarim adli kitabinda 1880’lerde Mülkiye Mektebi’nde dersleri takip ederken, Babiâli yokusunda Esat Efendi Kütüphanesi adli tek bir Türk dükkâni bulundugunu, sahibinin de hâkimlikte bulunmus ulemadan biri oldugunu yazar. Esat Efendi Abdülhamid döneminde ara verdigi faaliyetine II. Mesrutiyet’in ilaniyla geri dönmüs ve Basiretçi Ali Efendi ile birlesmis, ancak bu ortaklik fazla sürmemistir. Babiali’nin asil kitapçilari Artin Asaduryan, Biberciyan, Ohannes Ferit, Aleksan Kocabiyikyan, Avedis Samgoçyan, Kaspar Kayseryan, Kirkor Kayseryan, Karabet Kesisyan efendiler gibi Ermeniler olmustur.

Gerçekten de Babiâli kitapçiliginin modern kitapçilik anlaminda ve sahafliktan ayrilan bütün ilk mütesebbisleri Ermenilerdi. Eskiden tömbekici, tütüncü dükkânlarinda, kahvehanelerde ve elbette Beyazit’taki Sahaflar’da satilmakta olan matbaa baskisi kitaplar, Ermeni kitapçilar sayesinde modern anlamda bir ticari ürüne dönüsmüstü.

Arakel Kitaphanesi

Babiali’deki ilk kitapçi dükkanlarindan biri gazete müvezziligi (dagiticiligi) yapan Arakel Tozluyan Efendi’ye aitti. I. Mesrutiyet arifesinde ortaya çikan ‘alafranga’ kitapçi dükkanlarinin ilk örneklerinden olan Arakel Kitaphanesi, agirlikli olarak Fransizca ve Türkçe ders kitaplari basmisti. Bunlardan Muallim Naci ile birlikte hazirlanan Talim-i Kiraat ve Mekteb-i Edep adli okul kitaplari o kadar tutulmustu ki en az 100 baski yapmisti. Kitaphane’nin 1885’te yayinladigi Esami-i Kütüp adli kitap katalogu ise Osmanli tarihindeki ilk ticari katalog kabul edilir. Arakel Efendi 1912 yilinda ölünce oglu Leon Efendi bir müddet isi sürdürdü, ama kitabevi 1914’te kapandi.

Asir Kütüphanesi

Asir Matbaa ve Kütüphanesi’nin kurucusu Kirkor Faik Efendi, Ahmet Rasim’in ifadesine göre 1880’lerin baslarindan beri Babiâli’de kitapçilik yapiyordu. Istibdat döneminde Hazine-i Fünûn ve Musavver Terraki isimli haftalik iki mecmua çikaran ve pek çok kitap yayimlayan Kirkor Efendi, II. Abdülhamid tarafindan nisanlarla taltif edilmis biriydi. Kirkor Efendi’nin gögsü nisanli ve üniformali fotografi kütüphanenin duvarini süslerdi. 1921’den önceki bir tarihte, bir yangin sonucu Asir Kütüphanesi kapandi ve Kirkor Faik Efendi kitapçiligi birakarak Üsküdar Baglarbasi’nda bakkal dükkani isletmeye basladi.

Gayret Kütüphanesi

Bâbiâli’nin en namli kitapçilarindan biri de Gayret Kütüphanesi idi. Sahibi Garabet Balamudoglu, Kayseri’deki Fransiz Koleji’ne devam ettigi birkaç yildan sonra 1895’de Istanbul’a gelerek hala oglu Kirkor Faik Efendi’nin Asir Kütüphanesi’ne tezgahtar olarak girmisti. Garabet Efendi’yi Resat Ekrem Koçu’nun yayinladigi Istanbul Ansiklopedisi’nden taniyalim: “Daha memlekette iken kitap âsigi bir çocuktum, harçligimla kurulmus küçük bir kütüphanem var idi; on iki yaslarinda Fuzuli’nin gazellerini ve Telemak’tan birçok yerleri ezberlemistim. Istanbul’a geldigimde çocuktum, fakat fikren uyaniktim. Çirakligimin ilk aylarina ait bir tuhafligimi hatirlarim: Mostraya dizilmis kitaplarin üstüne her sabah cild ve kapak renklerine uygun sari, beyaz, kirmizi güller koyardim. Hâlâ kitabi çiçekden ayird etmem. O zamanlar okur yazar hanimlar kitap almaga araba ile gelirlerdi, hemen kosardim. Öbür çirak benden evvel davransa da, o çocuk gelsin diye beni isterlerdi; çünkü dillerinden ancak ben anlardim. Çardakli Bakici var mi? dediler mi, kosar Tesadüf romanini getirirdim. Çikan romanlarin hepsini okumustum vesselâm!...”

Tokgözlülügüyle taninan Garbis Efendi’nin ayrica tasavvuftan anlayan, musikiye merakli, kanun çalan zarif bir zat oldugunu da ekleyelim. Kardesi Misak Balamudoglu da Zaman Kitaphanesi’ni kurmus ve bu isi 1970’lere kadar devam ettirmisti.

Inkilap Kitaphanesi

Bugün Inkilap Kitabevi adiyla bildigimiz kitabevinin kurucusu Garbis Fikri Bey de Kayserili bir Ermeni’ydi. 1930’da Gedik Pasa Ortaokulu’ndan mezun olduktan sonra bir arkadasi ile birlikte önce Cumhuriyet Kütüphanesi’ni kurmus, 1932’de burasini arkadasina devredip Ankara Caddesi 157 numaradaki Inkilap Kitaphanesi’ni açmisti. 1962 yilinda Aka Eren adli yayinci ile kurulan ortakliktan sonra kitabevinin adi Inkilap ve Aka Kitabevleri oldu. 1971 yilinda Garbis Fikri Bey öldü, 1984 yilinda Aka Kitabevi ile yollar ayrildi ve Inkilap Kitabevi adiyla Garbis Bey’in oglu Nazar Fikri Bey ve onun oglu Arman Fikri Bey’le devam etti.

Ayse Hür