Ermeni Matbaacilarin Katkısı

Pars Tuglaci`ya göre, 1567-1923 arasinda Osmanli Imparatorlugu sinirlari içerisinde Istanbul`da 131, tasrada 63 Ermeni matbaasi kurulmustur. Bunlarda Ermenice ve Ermeni harfleriyle Türkçe 598 gazete ve dergi, çok sayida kitap basilmistir.

Istanbul`daki Ermeni matbaacilarin en önemlileri Ohannes Mühendisyan, Haçik Kevorkyan ve Rafael Kazanciyan`dir.

Ohannes Mühendisyan (1810-1891), kuyumcu yaninda yetisti, bir süre kuyumculuk yapti. Daha sonra harf dökümcülügü ve matbaaciliga yöneldi; 1839`da Üsküdar`da bir matbaa kurdu. Burada 8 puntoluk Ermeni harflerinin çelik kaliplarini yapti. Ayni yil Cameran Okulu`nun matbaasinda 1840 yili Ermenice takvimini 100 bin adet basti.

1842`de Takvimhane`de görev aldi. Osmanlica ta`lik harfleri hazirlayip döktü. Matbaasini Çukurçesme Hani`na tasidi ve orada ta`lik harflerle Risale-i Itikadiye yi basti.Matbaasini Amerika`dan getirttigi makine ve gereçlerle gelistiren Mühendisyan, 1844`te Matbaa-i Amire`nin siparis ettigi 5000, 1000, 500 ve 250 kurusluk "Faizli" denilen kaimeleri (kâgit para) basti. Ayni yil, devlet matbaasina yaptigi celi ta`lik harfler için 10 bin kurusluk ödüle deger görüldü.

1856`da, Paris`ten getirttigi yeni makine ve gereçlerle Galata`da Surp Krikor Lusaroviç Kilisesi`nin karsisinda kârgir, tam donanimli bir matbaa kurdu, burada Osmanli borçlanma kâgitlarini (1856 "Konsolid"leri, 1857 "Tahsilat-i Mümtaze"si), gümrükte kullanilan matbu kâgit ve cedvelleri basti.

Kâgit paranin (kavaim-i nakdiye) geçerligine son verilmesi üzerine bunlari basmak üzere getirigi makinalar kullanilmaz hale gelip de matbaasini kapatmak zorunda kalinca ünlü hattat Mustafa Izzet Efendi nin hatti olan nesih yazinin çelik erkek kaliplarini hakketti.

Daha sonra hükümetin destegiyle Kadikoy deki evinin bahçesinde bir dökümhane kuran Muhendisyan burada hem hurufat kaliplari, hem de "Varaka-i Sahihe" adi verilen pullarin kaliplarini hazirladi. Tuglaci`ya göre, bu kaliplar o dönemde Avrupa`da hazirlananlari geride birakacak nitelikteydi.
1886`da 16 punto nesih, 1889`da 6 punto nesih, 1891`de ölümünden pek kisa bir süre önce daha çok basliklarda kullanilan ve elyazisina benzeyen 24 punto rik`a harflerin çelik erkek kaliplarini hakketti.Hakkettigi okunakli nesih harfler sonraki dönemlerde de kullanilacak ve "Mühendisyan hurufati" diye anilacaktir.Hakkedip döktügü Osmanlica yazilardan olusturdugu albüm padisaha sunulmus ve Mühendisyan, "Dördüncü Sinif Mecidî" ve "Sanayi-i Nefise" nisanlarina deger görülmüstür.Ayrica degisik puntolarda Ermeni harfleriyle erkek ve disi nota kaliplari hakketmis çok sayida Ermenice, birkaç da Rumca kitap ve dergi basmistir.Tuglaci, kliseciligin temelini olusturan "galvano", "stereotip" ve "çinkografi" yöntemlerini Türkiye`de ilk uygulayanin Mühendisyan oldugunu öne sürmektedir.Mühendisyan, ölümünün ardindan yayimlanan yazilarda "Türklerin Gutenberg`i" diye nitelenmisti.

Haçik Kevorkyan (1850-1932), Vezir Hani`nda hurufat dökümcüsü Dikran Aslanyan`in isyerinde çiraklikla meslege basladi. 1880`de bu isyerinin sahibi oldu. 11 çesit harfin kaliplarini hazirladi. Bogos Arabyan`in Tanzimat öncesinde hazirlayip döktügü harflerin gelismesini sagladi. Bunlar arasinda 8, 12 ve 24 punto nesih,18 ve 36 punto harekeli, 18 punto rik`a, 16 punto kufi harfler de vardir. Bir ara isyerini mabeynci Osman Bey`in matbaasina (bugün Çemberlitas`ta sinemalarin yer aldigi Darüssafaka Sitesi), oradan Babiâli dolayina tasidi. 1895-96`da Sanayi-i Nefise Mektebi`nde (sonra Güzel Sanatlar Akademisi) çalisti. Ikinci Mesrutiyet`ten sonra Resadiye`deki Ikdam Hani`nda, ardindan Cagaloglu Yokusu`nda isyerleri kurdu. II. Abdülhamid ve V. Mehmed Resad`dan nisanlar, Cumhuriyet`ten sonra Maarif Madalyasi aldigi (1923) öne sürülmektedir. "30 Temmuz 1899 tarihli Ikdam gazetesi, 16 punto yeni çesit hurufatin hazirlandigini bildirerek, harflerin ana kaliplarinin yapiminin ne denli zor is oldugunu ayrintili bir biçimde anlattiktan sonra bu harflerin Türk matbaa hurufatinin mucidi Mühendisyan Efendi`nin halefi Haçik Kevorkyan tarafindan hazirlanmis oldugunu belirtmistir. Ikdam kendi ve okurlarinin adina 16 puntoluk, yeni hurufat için Haçik Kevorkyan`a alenen tesekkür etmeyi bir borç bilmistir.

Rafael Kazanciyan, 1842`de Türkiye`de ilk kaime`yi (kâgit para) basmis, bunlarin kaliplarinin hakki için Darphane-i Âmire`de çalismistir. Ayrica Mekteb-i Bahriye`de tasbasma yöntemiyle basilan haritalarin kaliplarinin hazirlanmasina katkida bulunmustur. Bu hizmetlerinden dolayi kendisine "Nisan-i Ali" verilmistir. Öteki matbaacilarin baslicalari, yeni kaliplar hazirlayip harf döken Agop Mateosyan, Paris`te on dokuz yil matbaacilik yaparak 73 çesit Ermenice harf türeten, Istanbul`a dönünce (1865) Matbaa-i Amire`de görevlendirilen Canik Aramyan, çesitli dillerde ilk duvar takvimlerini (kendi bulusu) ve 24 parçadan olusan büyük boyutlu, renkli Osmanli Imparatorlugu haritasini basan Kevork Zartaryan (öl. 1880) kendi bulusu "Pera" adli haritali sigara kâgidini ve baska sigara kâgitlarini basan Garabed Biberyan ilk kez Bulgarca harf hakkedip döken ve bu harfllerle kitaplar basan Tateos Divitçiyan`dir.

Ahmed Rasim, su adlari da veriyor: 1284-85`lerin sonradan Misir`a giden ünlü hakkaki (resim klisesi yapan) Antranik, 1885`te çikan Fonograf kitabindaki resim ve sekilleri yapan Istepan Devletyan. Ahmed Rasim`e göre, "Türk hakkaki, hemen hemen yok gibiydi. Yalniz Kadri Efendi isminde bir zat vardi", Darüssafaka için hazirlanan kimi ders kitaplarinin sekillerini yapmisti.

Ermeni matbaacilar, A. Mavyan`in öncülügüyle, Istanbul`da ilk matbaacilik ortakligi Sirket-i Mürettibiye`yi kurdular (1880). Ikinci Mesrutiyet`ten sonra Osmanli Matbaa Isçileri Meslek Birligi (kurucusu Karekin Gozikyan), Osmanli Tesrik-i Mesai Cemiyeti (kurucusu Püzant Bozaciyan) gibi örgütler de kurmuslardi. Bunlardan Osmanli Matbaa Isçileri Birligi isçi ve isverenler arasinda sayginlik kazanmis bir örgüttü; is saatlerinin düzenlenmesine, isçi ücretlerinin artmasina, anlasmazliklarin ortadan kaldirilmasina katkilarda bulundu ve 31 Mart Olayi`na (13 Nisan 1909) kadar yasadi.