Fetihten Sonra Galata`nin Gelişimi

1 Haziran 1453` te 2. Mehmed` in bir ahdnamesiyle teslim olan Galata` da nüfusun büyük bölümü ile temel yapilar Osmanli idaresine geçmistir. Bu ahdnameyle ahaliye "aman", yani Islam dinine göre sultanin yeminiyle can ve mal güvenligi verilmistir. Teslimden sonra sultan hemen bir voyvoda (subasi) ve kadi atayarak kenti dogrudan dogruya Osmanli idaresi altina almistir.Bizans döneminde Cenevizliler kenti güçlü surlarla çevirerek bagimsiz bir Ceneviz kolonisi haline getirmislerdi; Osmanli idaresinde bu durum tamamiyla kalmistir.

1455 Osmanli nüfus sayimina göre, Galata` da gayrimüslüm nüfus üç kategoriye ayrilmisti: Birincisi, kente geçici olarak gelmis Cenevizli ve Venedikli tüccar, ikincisi Osmanli tabiyetine geçmis yerli Cenevizliler, üçüncüsü Ceneviz döneminde yerlesmis Rumlar, Yahudiler ve Ermeniler. Cenevizli tüccara kapitülasyon garantileri verilmis, öteki Cenevizliler Osmanli` nin tebaasi olmuslardir.Fatih, Avrupa ile ticaretin merkezi olan Galata` nin eskisi gibi islek bir liman olarak kalmasina önem veriyordu. Bu amaçla kaçanlara, üç ay içinde geri dönerlerse evlerinin ve mallarinin teslim olunacagini ilan etti. 1455 sayimi geri dönenler oldugunu gösteriyor. Kaçanlarin çogu zengin Cenevizli ve Rumlar` di, Yahudiler` den kaçan yoktu. Kentin Osmanlilar` a tesliminde, Ceneviz idaresine karsi olan Yahudi, Ermeni ve Rumlar`in baski yaptigi anlasilmaktadir. Ceneviz döneminde nüfus artip yeni mahalleler kuruldukça bunlari korumak için yeni surlar yapilmis, böylece iç surlarla Galata bes bölümlü bir kale halini almistir. Sultan, Galata kara surlarinin güvenlik nedeniyle yer yer yikilmasini emretmis ama kent Ceneviz dönemindeki asil topografyasini korumustur. Ilk Ceneviz çekirdek bölgesi, Azep - kapi ile Karaköy arasindaki bölüm, büyük kuleye dogru genislemis, Osmanli döneminde de en canli ticaret bölgesi olarak kalmistir. Ceneviz Eski ve Yeni Lonca` si, önemli Latin kiliseleri (San Michele, San Francesko, Santa Anna, Santa Maria, San Domenico, San Zani) bu bölgededir. Yahudiler ilk kalenin dogusunda Karaköy ve Yüksekkaldirim boyunca; Rumlar Galata Kulesi ile ilk Ceneviz Kalesi arasinda ve Haliç` in Karaköy - Tophane arasindaki kiyisinda, Ermeniler de onlarin arkasinda yamaçta yer aliyorlardi. 1455 sayimina göre en kalabalik nüfus Rumlar` di. Daha sonra Latinler ( Cenevizli, Venedik, Katalan), Ermeniler, Yahudiler siralaniyordu. Galata` ya Türkler yarim yüzyil içinde yerlesmis ve kentin tenha bati bölümünde yogunlasmislardir. Ilk birkaç yil içinde yerlesenler arasinda denizci azepler, kaptanlar, Galata Kulesi` nde ve çevresinde görev yapan yeniçeriler vardi. Askeri sinif disinda ilk yerlesen Türkler arasinda esnaf kesimi fazlaydi. 1481 tarihli vakfiyede 13 Italyan, 8 Rum, 6 Ermeni, 20 Türk mahallesi oldugu belirtiliyor. Kadi Muhyiddin `in yaptigi 1478 tarihli Galata sayimi sonucu 592 Rum - Ortodoks, 535 Müslüman, 332 Latin, 62 Ermeni hanesi tespit edilmistir. Yani daha 1478` de nüfusun % 49.8 `i Müslüman, gerisi gayrimüslimdi. Müslüman mahallelerinde Hristiyanlar `in yerlesmesine izin verilmemisti ama pazar bölgesinde ve esnaf birliklerinde tüccar ve esnaf hangi dinden olursa olsun birarada çalisirdi.

Fetihin en önemli sonuçlarindan biri, Galata`nin Istanbul ile her bakimdan bütünlesmesidir. Galata yalniz ticari bakimdan degil, yasam stili bakimindan da Istanbul` un Avrupa` ya açilan penceresi olmustur. Fatih` in tarihçisi Tursun Bey (1490` a dogru) "Eger Istanbul` dan Frengistan`a (yani Galata` ya) geçmek istersen kayiga bir akçe ödemen yeter." diyor. Osmanli idaresinde 1453 - 1490 arasina rastlayan Galata - Ceneviz noter kayitlari, serbest yasam ve ticaret bakimindan eskiye göre önemli bir degisiklik olmadigini ortaya koymaktadir. Magnafica Comunita di Pera adini alan Osmanli tebaasi Ceneviz cemaatine bir protegeros (kethüda) idaresinde kendi iç islerini düzenleme hakki tanimisti. 1540` larda eski San Michele Kilisesi yerinde Rüstem Pasa bir bedesten ve han yaptirarak, büyük tüccar ve ithal mallari için güvenceli bir ticaret merkezi yaratmis oldu. Galata ayni zamanda zeytinyagi, sarap gibi Ege mallarinin baslica antreposuydu. Öte yandan, 16. yy.da Kasimpasa semti imparatorlugun esas tersanesi ve donanma merkezi olunca, Galata da denizciligin ve denizcilerin baslica mekani haline geldi. 17. yy baslarinda Galata` da tüm Avrupali Katolik nüfus 1100 olarak tespit edilmistir. Buna azad edilmis 500 esirle donanma zindanlarindaki 2000 esir eklenmelidir. 1765` te 17 Alman, 33 Fransiz, 13 Italyan olmak üzere Avrupali nüfus oldukça azdi. Bu yabancilarin kisisel isleri için Galata kadisina basvurduklarini Galata mahkemesi sicillerinden ögreniyoruz. Ceneviz döneminde oldugu gibi Osmanli döneminde de, is hayati Orta Hisar denilen Persembe Pazari çeversinde yogunlasmistir.

Yukari sur ötesinde "Pera Baglari" denilen bölgede baslangiçta bag, bahçe ve mezarliklar vardi. Saray içoglanlarinin yetistirilmesi için Galatasaray` in insa edilmesinden sonra burada yerlesme basladi. 2. Selim döneminde (1566 - 1574) "Frenk Beyoglu" diye taninan, sultanin gözdesi Venedikli Aloisio Gritti` nin sarayinin bulundugu Beyoglu bölgesinde zamanla Avrupali elçiler yazlik köskler yaptirmislar, böylece sur ötesi Beyoglu gelismistir. 15. ve 16. yy. Galata` ya yeni etnik unsurlarin katildigi yüzyillardir. Fatih, Venedikliler` e karsi Floransalilar` i desteklediginden 1463 - 1520 yillari arasinda Galata` da Floransali ticaret evleri açilmistir. Bunlarin yillik cirolari 600 bin altindi. Fakat sonralari onlarin yerini Venedikliler alacaktir. Galata, Ceneviz döneminde oldugu gibi, Dogu ve Bati ticaret mallarinin, özellikle Avrupa yünlü kumaslariyla Iran ipeginin büyük ölçüde mübadele edildigi bir antrepo konumundaydi ve bu ticaret Ceneviz, Floransa, Venedik cumhuriyetlerinin zenginlik kaynagini olusturuyordu. Galata` ya yerlesen bir baska etnik grup da Araplar`di. 1569`dan beri Endülüslü Arap göçmenleri Galata` ya kitleler halinde yerlestiler. Bu nedenle San Domenico Kilisesi, Arap Camii adiyla tanindi.


Dünya Kenti Istanbul, Halil Inalcik, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi Yayinlari, Sayfa: 33. - 36.