​Araştırmaya Adanmış Bir Ömür Tarih ve Toplum Dergisi (1923-1996)

Kevork Pamukciyan Kayserili Ermeni bir ailenin çocuğu olarak 23 Şubat 1923'te Üsküdar'ın İcadiye Mahallesi'nde doğdu. Babası Hacı Mikayel Pamukciyan (1873-1970) 1890'da İstanbul'a gelerek Osmanlı döneminde kumaş ticareti, Cumhuriyet dönemindeyse kâtiplikle uğraşmıştı. Annesi Hacı Nazeli-Hacıgül Pamukciyan da Kayseriliydi ilk eşi Dr. Toros Nazlıyan'ı ve kentin Ermeni cemaatinin ileri gelenlerinden olan babası Hacı Mardiros Efendi Lusararyan'ı (1860-1915) Tehcir'de kaybetmişti.

İlkokulu Üsküdar'daki Nersesyan-Yermonyan Ermeni Okulu'nda bitiren Pamukciyan, daha sonra Kadıköy'deki Saint Joseph Fransız Koleji'ne girerek burada 10. sınıfa kadar okudu.

Kevork Pamukciyan'ın ilk yazısı 1943 yılında Nor Lur (Yeni Haber) gazetesinde yayınlanan "Kaspar Bey Sıkhnabyani Masin" (Kaspar Bey Sinabyan Hakkında) başlıklı makaledir. Aynı gazetede Prof. Kirkor Kömürciyan hakkında da bir yazısı yayınlanan Pamukciyan'ın bu yıllarda giriştiği önemli bir araştırma da Üsküdar Ermeni Mezarlığı'nda bulunan mezar taşı kitabelerinin derlenmesidir (1942-1945). Pamukciyan daha sonra, 1949'da Edirnekapı ve 1950-1956 yılları arasında Balıklı Ermeni mezarlıklarındaki, toplam iki bin kadar eski ve önemli mezar taşı kitabesini, 1950'den itibaren de İstanbul'daki on kadar Ermeni kilisesinin vaftiz ve vefiyat kayıtlarını derlemiştir. 1947-1952 yılları arasında yayımlanan haftalık Carakayt (Işın) gazetesinde 1949 yılından itibaren yazıları görülmeye başlayan Pamukciyan kısa sürede bu derginin sürekli yazarları arasına katılmış ve elli kadar yazısı yayınlanmıştır.

Kevork Pamukciyan'ın Türk okurları tarafından tanınması Reşad Ekrem Koçu'nun İstanbul Ansiklopedisi'yle olmuştur. Popüler tarihçiliğin önemli isimlerinden olan Koçu İstanbul Ansiklopedisi'ni yayınlamaya iki kez girişmiştir. Bunlardan birincisi büyük boy fasiküller halinde Kasım 1944'te yayınlanmaya başlamıştır. Bu ansiklopedide yer alan Ermenilere ilişkin bazı maddelerdeki hataları fark eden Pamukciyan, Koçu'ya başvurarak yardımcı olabileceğini belirtmiş ve 1950 yılından itibaren düzenli olarak yazı vermeye başlamıştır. Ansiklopedi 1952 yılında maddi sebeplerle yayınını durdurmuşsa da Koçu başka mali kaynaklar bularak Temmuz 1958 tarihinde daha küçük boyda ve yine fasiküller halinde ansiklopediyi yeniden yayınlamaya başlamıştır. Kevork Pamukciyan bu ikinci dönemin başından itibaren ansiklopedinin yazı kadrosunda yer almıştır. 1965 yılına kadar düzenli olarak yazı veren Pamukciyan kendi ifadesiyle "bazı maddelerin tamamen dışarıda bırakılmasından, bazılarının ise kuşa çevrilmesinden dolayı, diğer taraftan hariçte hazırlanmakta olan Ermenice eski baskılara ait çok etraflı bir bibliyografyaya devamlı yardımda bulunduğu için" yazılarına ara vermiş, ansiklopedi de 1973 yılında henüz G harfindeyken yine maddi nedenlerle yayınını sona erdirmiştir. Pamukciyan'ın İstanbul Ansiklopedisi'ne yazdığı üç yüzü aşkın maddenin konuları şunlardır: Önemli Ermeni şahıslar ve aileler, İstanbul'da yayınlanan Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe gazete ve dergiler, çeşitli ilçelerdeki Ermeni varlığı, Ermeni mezarlıkları, Ermeni okulları vb.

Kevork Pamukciyan'ın Türkçe ilk makaleleri Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni'nde yayımlanmıştır. Bu dergide 1956-1958 yıllarında yayımlanan dört makalenin ikisi Beyazıt'ta ve Topkapı Sarayı avlusunda bulunan eski darphaneler, diğer ikisi ise 1660 yılında İstanbul'da meydana gelen büyük yangın hakkındadır. 1958 yılından itibaren Türkçe yazılarını yukarıda değindiğimiz gibi İstanbul Ansiklopedisi'nde yoğunlaştıran Pamukciyan Ermenice gazete ve dergilerde yazmaya uzun yıllar devam etmiştir. Pamukciyan'ın makalelerinin yayımlandığı Ermenice süreli yayınlar şunlardır: Asdğapert (Yıldız Kalesi), Hayasdani Goçnag (Ermenistan Çanı, New York'ta, kırka yakın makalesi yayımlanmıştır), Aysor (Bugün, Paris'te), Dzirani Kodi (Gökkuşağı, Boston'da) Şoğagat (Işık Damlası), Jamanak (Vakit), Marmara, Ayk (Şafak), Lıraper (Haberci), Sovedagan Hayasdan (Sovyet Ermenistanı, Erivan'da), Kulis, Baykar (Mücadele), Surp Pırgiç, Yerçanik (Mutlu) salnamesi, Şoğagat (Işık Damlası), Sion (Kudüs), Pazmaveb (Venedik), Armaş (Montreal), Panper Hamalsarani (Üniversite Habercisi, Erivan'da), Badma-Panasiragan Hantes (Tarih-Felsefe Dergisi, Erivan'da), Lıraper Hasaragagan (Toplumsal Haberci, Erivan'da).

1953'te Kültürel Araştırmaları Teşvik Cemiyeti'nin kurucuları arasında bulunan ve 1961'de Türkiye Ermenileri Patrikhanesi'nin kuruluşunun 500. yıldönümü şerefine düzenlenen konferansa katılan Pamukciyan, 1967'den itibaren Patrikhane'de görev alır. Burada, 1967-1977 arasında kütüphane idareciliği, 1977-1982 arasında genel sekreterlik yapar 1982'de emekli olduktan sonra da fahri olarak kültür işleri danışmanlığı görevini sürdürmeye devam eder. 1968-1978 yılları arasında önce Şoğagat dergisinin, sonra da Patrikhane salnamesinin editörlüğünü yürütür.

1976'da İTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü'ne, 1983'te ise Hollanda'nın Leiden şehrindeki Uluslararası Ermeni Araştırmaları Birliği'ne üye seçilen Pamukciyan, Beyrut'ta yayımlanan Şirag dergisinin hazırlamakta olduğu, ancak derginin yayınının sona ermesiyle gerçekleşemeyen "Kevork Pamukciyan Özel Sayısı" için kaleme aldığı 26 Temmuz 1992 tarihli otobiyografisinde bildiği dilleri şu şekilde sıralamıştır: "Ermenice ve Türkçeye çok iyi, Fransızca ve İngilizceye iyi, İtalyancaya kâfi derecede vakıfım. Orta düzeyde Almanca ve Romence, bundan biraz daha az Yunanca, İspanyolca ve Portekizce bilirim. Rusçayı okuyabilmekle birlikte çok az bilirim."

İstanbul Ansiklopedisi'ne yazmayı kestiği yıllardan itibaren yeniden Türkçe dergilere yazı vermeye başlayan Pamukciyan'ın 1980'li yıllara dek yazıları daha çok Hayat Tarih Mecmuası'nda ve Tarih ve Edebiyat Mecmuası'nda yer almıştır. Birbirinin devamı niteliğinde olan bu iki derginin de yayıncısı, Pamukciyan'ın Saint Joseph'teki hocalarından Şevket Rado'dur. Cahit Öztelli'nin 1976 yılında çıkan Uyan Padişahim adlı derleme kitabına Ermeni harfli Türkçe destanlarla katkıda bulanan Pamukciyan, yine bu dönemde Sıvas Folkloru, Halk Kültürü, Folklor ve Etnografya Araştırmaları başlıklı dergi ve yıllıklara da genellikle Ermeni harfli Türkçe metinleri tanıtan makalelerle katkıda bulunmuştur.

1980'li yıllardan itibaren Kevork Pamukciyan'ın Türkçe makalelerinin çok büyük bir kısmı Tarih ve Toplum dergisinde yayımlanmıştır. Pamukciyan'ın ilk yazısına derginin 1984 Ocak ayında yayına başlamasından çok kısa bir süre sonra rastlarız. Talat Tekin'in kaleme aldığı "Çeşitli Alfabelerle Türkçe Yazılar" başlıklı dizinin Nisan 1984 tarihli 4. sayıda yer alan bölümü "Ermeni Alfabesiyle Türkçe" başlıklıdır. Hemen iki ay sonra Pamukciyan'ın bir okuyucu mektubu yayınlanır, makaledeki bazı hataları düzeltmekte ve ek bilgilerle katkılarda bulunmaktadır. 11. sayının "Okuyucu Mektupları" sayfasında ise üç ayrı makale hakkında birer paragraflık eleştiri/katkılarının yer aldığı bir notu yayımlanır. 1985 yılı içinde 13. sayıda yer alan "Botanist ve Dilci Armenak Bedevyan", 16. sayıda yer alan "Dilci Artin Hindoğlu Hakkında" ve 17. sayıda yer alan "Dr. Mikayel Resden ve Dokuz Dildeki Tıp Sözlüğü" başlıklı makaleleriyle artık derginin düzenli yazarları arasına girmiştir. Bu tarihten itibaren Tarih ve Toplum'un her cildinde ya kapsamlı bir makalesine ya kısa okuyucu mektubuna ya da bir kitabiyat yazısına rastlamak mümkündür. Tarih ve Toplum'da yayımlanan kapsamlı makaleleri arasında özellikle şunları zikretmek gerekir (yayınlandığı sayı ve yıl parantez içinde verilmiştir):

"Ermenice Yazma Bir Kaynağa Göre Bursa'nın 1855 Yılı Büyük Depremi" (31/1986), "Kayserili Zartaryan Ailesi ve Kevork Zartaryan Efendi" (34/1986), "Kayserili Karakoçyan Ailesi ve Ünlü Hukuk Bilgini Sarkis Karakoç Efendi" (37/1987), "Ünlü Hassa Ressamı Rapayel ve Eserleri" (40/1987), "Mizahi Hayal Gazetesinin Ermeni Harfli Türkçe Baskısı" (42/1987), "Doğumunun 200. Yıldönümünde Kayserili Hassa Mimarı Ohannes Amira Serveryan" (46/1987), "Divrikli Noradunkyan Ailesi ve Kapriyel Noradunkyan Efendi" (49/1988), "Doğumunun 350. Yılında Eremya Çelebi Kömürciyan" (54/1988), "İzmir'in Büyük Yer Sarsıntıları" (70/1989), "200 Yıl Önce Vuku Bulan İstanbul'un En Büyük Sel Felaketi" (71/1989), "Hassa Mimarı Edirneli Agop Kalfa" (72/1989), "Osmanlı Döneminde İstanbul Sergilerine Katılan Ermeni Ressamlar" (80/1990), "Reşad Ekrem Koçu'dan Hatıralar" (83/1990), "Rahmetli Dedem Rıf'atlû Hacı Mardiros Efendi Lusararyan" (85/1991), "İstanbul Tarihini Yazan Ermeniler" (89/1991), "Doğumunun 125. Yıldönümünde Petrol Kralı Kalust Bey Gülbenkyan" (130/1994), "1893 Kolera Salgını ve 1894 Büyük Depremi" (132/1994), "Ölümünün 100. Yılında Hilal-i Ahmer Kurucusu Dr. Dikran Paşa" (134/1995), "Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeni Nüfusu" (142/1995), "Camcioğlu Ermeni Tercümanlar Ailesi" (143/1995).

Yayına başladığı 1993 yılından itibaren Müteferrika dergisinde de Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe kitaplar hakkında makaleleri düzenli olarak yer alan Pamukciyan'ın, yazılarının yer aldığı Türkçe diğer dergi ve gazeteler şunlardır: Tarih Konuşuyor, Orman ve Av, İTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, Türk Folkloru-Belleten, Türk Tarih Kurumu Belleteni, Varia Turcica, Şehir, Cumhuriyet, Arredamento-Dekorasyon, Yeni Yüzyıl, Söz, İstanbul.
Pamukciyan ayrıca, 2. baskısını yayıma hazırladığı Eremya Çelebi Kömürciyan'ın İstanbul Tarihi: 17. Asırda İstanbul (1988) adlı kitabına "Önsöz", "Kömürciyan Ailesinin Seceresi" ve kitabın çevirmeni Hrand Der Andreasyan'ın biyografisiyle Cosimo Comidas de Carbognano'nun 18. Yüzyılın Sonunda İstanbul kitabının Türkçe basımına (1993) yazarın biyografisiyle katkıda bulunmuştur.

Kevork Pamukciyan'ın yukarıda değindiğimiz Reşad Ekrem Koçu'nun İstanbul Ansiklopedisi dışında katkıda bulunduğu ansiklopediler arasında Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1983-87), AnaBritannica (1988-1990) ve Türk Musikisi Ansiklopedisi (1974) ve Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (1993-1994) de bulunmaktadır. Pamukciyan Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi'nde Türkçe ya da Ermeni harfli Türkçe eserler veren Ermeni âşık, şair ve yazarlar hakkında maddeler kaleme almıştır. AnaBritannica'ya Ermeni şahıslar hakkında biyografilerle yaptığı katkılar bu ansiklopedinin yayın kuralları gereği imzasız yer almış Yılmaz Öztuna'nın Türk Musikisi Ansiklopedisi'ne Ermeni besteciler hakkında yaptığı katkılar nedeniyle ise adı çevirmen olarak geçmiştir. Tarih Vakfı-Kültür Bakanlığı yayını Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi'ne yazdığı yazılar, İstanbul Ermenilerinin tarihini aktardığı "Ermeniler" maddesi, "Depremler" maddesinin "Osmanlı Dönemi" bölümü ve "Amiralık" maddesi gibi birkaç madde dışında yine önde gelen Ermeni şahıslar hakkında biyografilerdir.

Pamukciyan'ın yayımlanmış Ermenice çalışmaları arasında şunlara özellikle değinmek gerekir: "Agıntsi Hin Kertasdanner u Temker" (Eğinli Eski Aileler ve Simalar, Toros Azadyan'ın Agın [Eğin] adlı çalışması içinde, 1956) Şoğagat (1970'ten itibaren yıllıkların hemen bütün yazıları Pamukciyan tarafından kaleme alınmıştır) "Madenakidutyun Hanrabedagan Hisnamya Şırçani İstanbulahay Kırki" (Cumhuriyet'in 50 Yılında İstanbul'da Ermenice Kitaplar Bibliyografyası, Şoğagat 1976-1978 yıllığı içinde) Hagop Nalyan Badriark (1706-1764) Giyankı, Kordzerı yev Aşagerdnerı (Patrik Hagop Nalyan: Hayatı, Faaliyetleri ve Öğrencileri, 1981) Hovhannes Badriark Golod (1678-1741) yev ir Aşagerdnerı (Patrik Hovhannes Golod ve Öğrencileri, 1984) Badmutyun Hıragizman Gosdantnubolso: 1660 Darvo (Eremya Çelebi Kömürciyan'ın 1660 Yılı İstanbul Yangını Tarihi'nin notlandırılarak yayına hazırlanması, 1991).

Aslında Kevork Pamukciyan'ın bibliyografyalarda görünmeyen katkıları da kendi imzasıyla çıkan yazıları kadar önemlidir. Ermenice bilmeyen, Ermeni tarih ve kültürüne vakıf olmayan tarihçiler, gazeteciler ve yayıncıların bu konularda ilk başvuru kaynağı Pamukciyan olmuştur. Sadece Türkiye'den değil dünyanın başka yerlerinden de araştırmacıların sık sık ziyaret edip bilgi aldığı Pamukciyan'ın çalışmalarının önemli bir kısmı bu kişilere malzeme toplamakla geçmiştir. Onlarca kitap, makale, tezin sunuş yazısında bu katkılar için teşekkür ifadesi yer almaktadır.

Kevork Pamukciyan 23 Eylül 1996 tarihinde vefat ettiğinde geride bir kısmı yayına hazır bir kısmı ise tamamlanmamış birçok çalışma bırakmıştır.


KAYNAKLAR:
Kevork Pamukciyan, “Kevork Mikayeli Pamukciyan (Otobiyografi)”, İstanbul Yazıları (Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar, c. I), yay. haz.: Osman Köker, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2002, s. XIII-XVI.
“Kevork Pamukciyan’ın Türkçe Makaleleri”, age, s. LI-LVII.
“Kevork Pamukciyan’ın Ansiklopedilere Yazdığı Maddeler”, age, s. LVIII-LXVIII.
Garo Aprahamyan, “Vağahas u Anpokharineli Gorusd mı: Kevork Pambukciyan (1923-1996)" (Zamansız ve Yeri Doldurulamaz Bir Kayıp: Kevork Pamukciyan), Hayakidagan Darekirk (Armenoloji Yıllığı), Antilyas, 1995-1996, s. 659-670.
Garo Aprahamyan, “Kevork Pambukciyani Madenakrutyun” (Kevork Pamukciyan Bibliyografyası”, (Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar’ın IV. cildi için hazırlanmış notlar).
“Kevork Pamukciyan Bibliyografyası 1956-1996 (Tarih ve Toplum’un Dışındaki Makaleler)”, Tarih ve Toplum, no. 153, Eylül 1996, s. 46-47.

Ayda Uyar