Ermeni Tarihinde Kadin Bayragi

19. yuzyilin sonu ve 20. yuzyilin baslarinda yasamis olan Hayganus Mark, 14 yil araliksiz "Hay Gin" (Ermeni Kadini) adinda bir dergi yayinladi.

Bir grup genc kadin tarafindan hazirlanan bir calisma olan "Iki Oncu Ermeni Kadini: Hayganus Mark, Zabel Asadur" adli kitaptaki bilgilere gore Hayganus Mark, Ermeni tarihinin onemli kadinlarindan biri. 1885 yilinda Istanbul`da dogdu. Babasi Van`li Markar, annesi Istanbullu Yebrakse Topuzyan`di. Soyadi kanununun cikmasiyla birlikte Markar`in kisaltilmisi olan Mark soyadini aldi.

Mark, annesi Yebrakse sayesinde okula gider. Esayan Ermeni Lisesi`nin son sinifindayken Ermeni dilbilimci Hagop Kurken`in dikkatini ceker ve bes yil boyunca kendisinden Ermenice dersleri alir. Yedikule Ermeni Hastanesi Yetimhanesi`nde dort yil boyunca yardimci ogretmenlik yapar.

Hayganus Mark`in ilk yazisi, Ermenice harflerle Turkce basilan Manzume-i Efkar dergisinde yayimlanir. Bu yazisi uzerine donemin dergi ve gazetelerinden olan, Purag, Hanrakidag, Puzantion ve Panaser`den yazi teklifleri alir. Masis dergisinin duzenledigi siir yarismasinda ikincilige layik goruldugunde henuz 20 yasinda bile degildir.

Ilk Deneme....
Hayganus Mark, 1905 yilinda ilk yayincilik denemesini gerceklestirir ve Dzagig (Cicek) adli haftalik kadin dergisini cikarmaya baslar. Fransa`daki feminist akimlardan haberdardir ve bu derginin, sadece kadinlarla ve kadinlar icin cikmasini ister. O donemde bu gibi islerde calisan kadinlarin azligindan dolayi dergide erkekler de calismaktadir. Ama hepsi kadin isimleriyle yayimlar yazilarini.

Bu arada Hayganus Mark Manzume-i Efkar dergisinin yayin yonetmeni Vahan Tosigyanla evlenmis, yetimhanedeki isini birakmistir.

Dergi iki yil boyunca araliksiz yayin hayatini surdurur. Ancak Mark`in esiyle Izmir`e gitmeye karar vermesi uzerine dergi kapanir. Izmir`de cikartilan Arsaluys (safak) ve Arevelk (Dogu) dergilerinde kadin sayfalari hazirlayarak Dzagig dergisinin misyonunu surdurur.

Mark ve kocasi 1909 yilinda Istanbul`a doner. Bu arada Milletperver Ermeni Kadinlar Birligi kurulmustur. Mark bu Birligin Edebiyat Komisyonu`nun baskani olur ve tasrada Ermeni okullari acip kiz ogrencilerin okumasini saglamak icin kollari sivar.

Bu cabalar sonucu Anadolu`daki Ermeni okullarinin sayisi 32`ye yukselir.

Kadınlık Bayrağı....
1919 yilinda Hayganus Mark, 15 gunde bir yayimlanan Ermeni Kadini (Hay Gin) adli dergiyi cikartmaya baslar. Bu defa farkli olarak, sadece kadinlarin degil iki cinsin birarada olmasini ister. Mark, artik kadin ve erkegi birbirinden ayri dusunmemektedir.

13 yil boyunca cikardigi bu dergide Mark bagimsizliktan vazgecmez ve "Ermeni Kadini dergisi bir bayrak altinda yasayacaksa bu sadece kadinlik bayragi olabilir" der.

1923 yilinda Istanbul milletvekili Muhittin Ustundag Turk Kadinlar Birligi`nde bir seminerde, kadinlarin asker olamadiklarindan oturu iki cinsin esitliginden bahsedilemeyecegini soyler.

Ustundag`in sozlerine Mark, Hay Gin`deki editor yazisiyla sert bir yanit verir. "Dogum sirasinda hayatini kaybeden anneler, askerde hayatini kaybeden erkeklerden daha fazladir" der yazisinda. Ustundag`in seslendigi kadin kimligini sahiplenir bu sekilde.

Hay Gin’e Kapatma....
Kitapta verilen bir ornege gore, bir gun yasli bir kadin elinden tuttugu bir cocukla, kizini doven damadinin ayrilmasi icin Hayganus Mark`in kapisini calar. Mark, hastane raporunu Patrikhane`ye iletir ve kadin kocasindan ayrilir. Bu olay cemaatte duyulunca Ermeni Kadini dergisine basvurular yagmaya baslar. Ve 1932`de Ermeni Kadini adli dergi devlet tarafindan kapatilir. Kapatma nedeninin ne oldugu ise kaynaklarda gorulmez.

Erkekleşmeye Eleştri....
Mark kadinlarin ozgurlesme adina gittice erkeklesmelerine karsi cikar. Kadinlarin calisip ekonomik ozgurluklerini elde etmeleri gerektigini soyler. Bunu yaparken kaba, yok etmeye hazir olmaya gerek yoktur. Cunku sevgi aklin icindedir Mark`a gore.

Egitim sisteminin erkek bakis acisiyla hazirlandigina dikkat ceker ve mufredat hazirlama asamasinda kadinlarin da yer almasinin sart oldugunu soyler.ÊÊ

Hayganus Mark kadinin ve erkegin farkli ve esit oldugunu soyler. Ona gore kadinlar, kendi farkliliklarina kendileri icin ve insanlik icin sahip cikmalidir.

Mark, erkek ile kadin arasindaki guc iliskilerini sorgular. Varolan yapinin degismesi icin buyuk caba gosteren Hayganus Mark, 1966`da Yedikule Ermeni Hastanesi`nde hayatini kaybeder. Olmeden once arkadasina soyledigi son sozler sunlardir: "Yaz! Vatanin, ulusun ve insanlik icin hep yaz ve onlarla mutlu ol!"

Ermeni kadinlar....
Ermeni cemaatinde one cikan baska kadinlar ve calismalari da var. Elbis Gesaratsyan ilk kadin dergisini cikarmis: "Gitar" Ama bu dergi kapatilmis. Daha sonra Sirpuhi Dusap, uc tane kadin konulu roman yaziyor; kadin kurtulusuna adanmis romanlar denebilir bunlara. Dusap da cok tepki goruyor ve hatta romanlarindan birinin girisinde bu tepkilere cevap veriyor. Zabel Asadur, takma adiyla "Sibil", aslinda edebiyatci, cok iyi bir ogretmen ve modern Ermenice`nin kurulmasina katkida bulunmus bir kisi; ayni zamanda da feminist.