Yani Basimizdaki Ermeniler

Ermeni bilim adami Bogos Levon Zekiyan TÜYAP dolayisiyla “memleketine” geri döndü ve Ermenilerde moderniteyi tartisti.

Bogos Levon Zekiyan, dogup buyudgu, Istanbul`dan yirmi yil önce ayrimis bir Ermeni aydini Aras Yayincilik`tan çikan "Gelenek ve Yenilesme-Özgüllük ve Evrensellik Arasinda, Ermeni Kimligi" alt basligini tasiyan "Ermeniler ve Modernite" adli kitabinin yayimlanmasi dolayisiyla "memleket”ine döndÜ.Okurlanyla TÜYAP Kitap Füarinda bulustu. "Ermeniler ve Modernite" halen Venedik ve Roma`daki üniversitelerde ders veren Zekiyan’in
Türkçe`deki iIk yapiti.

Zekiyan tarih boyunca Ermenilerin moderniteyle kurdugu iliskiden söz ediyor, önemli saptamalarda bulunuyor. Osmanli sinirlari içinde olsun, Avrupa`nin birçok ülkesinde olsun kurduklari diaspora ve kolonilerde ültürlerini koruyabilmis bir halk olduguna vurgu yapan Zekiyan, tamamen bilimsel verilerden yararlaniyor.

Türkçe`yi bir eski Istanbul beyefendisi üslubuyla konusan ve bu çalismasini "Türk ve Ermeni halklari arasinda hösgörü unsurunun gelismesine küçük bir katki" olmasi dilegiyle yayimlayan Zekiyan`la Ermenilerin modemizmle ve Osmanliyla olan iliskisini konustuk.

V.E. -Ermeniler bir çok ülkeye dagitmis durumda. Ama bu yeni bir durum degil. Bunun nedenleri nedir? Ayrica Ermeni modernitesi olgusunun genislemesinde diasporalarin önemini
anlatir misiniz?

B.Z. -Ermenistan`in siyasal tarihine bakildigimizda dagilmanin çok eskilere dayandigi görülecektir. Bu Ermenistan`in siyasal tarihiyle ilgilidir biraz da. 6. yüzyilda ilk büyük göçü yasiyor Ermeniler Bizans imparatorlugu ve Sasani Devleti, `bu u1usu aramizdan çikaralim` diye anlasiyorlar ve önemli bir güç olusturuyorlar. Bu göç karsisinda Ermeniler, Bulgaristan ve Makedonya`ya kadar dagiliyor. Tam olarak kaç kisinin göç ettirildigi bilinmemekle birlikte 100 bin kisi olarak ifade ediliyor. Bu rakam simdi de azimsanmayacak gibi degil, ama o dönem daha da önemli bir rakamdir. Göçler bundan sonra da kademeli olarak devam etmistir. Örnegin Kilikya Kralligi`nin çöküsüden hemen sonra, yine, 40 bin kisi, göç ettirilmistir. `Tabii bunlar çok trajik olaylar. Fakat sag kalanlar, yerlestikleri yerlere büyük bir intibak göstermislerdir. Istanbul`da örnegin, Bizans döneminde bir Ermeni kolonisi olusmustur. Fatih in Istanbul`u almasindan sonra da, Istanbul Ermeniler için önemli yerlesim yeri oluyor.Gedikpasa örnegin o dönem kuruluyor. Ermeniler, tabii ilk zamanlar büyük sefalet, çekiyorlar Istanbul`da. Ekonomik dönüsüm küçük ticaretle basliyor ve bir süre sonra amira`lar, yani bir Ermeni zengin sinifi olusuyor. Bunlar üstün düzeyde bir kültür olusturuyorlar. Önemli kisilikler vardir. Bunlardan biri, Kazaz Artin Amira, 2. Mahmut`un danismanligini yapmistir ve imparatorluga önemli hizmetlerde bulunmustur. Devlet ve iktisat tarihinde belki ilk kez enflasyon yaratarak ekonomiyi tedavi etmek isteyen bir üslup ortaya koymustur. Bu çalismalar tarihte yer almistir. Ayni Amira`rin Istanbul`da yaptirdigi Ermeni Surp Pirgiç ,
Hastanesi Türkiye çapina bir hastanedir.

V.E. -"Ermeniler ve Modernite" kitabindan anlasilan o ki, Osmanli Imparatorlugu sinirlari
içinde yasayan Ermeniler, moderniteyle tanisma açisindan Osmanlidan her zaman bir adim önde olmus. Osmanli`nin kapilarini Bati`ya kapatirken Ermenilere müsamaha göstermesinin de bunda etkisi vardir herhalde.

B.Z. -Osmanli benim uzmanlik alanim degil, Osmanliyi iyi kavrayabilinek için kanimca Osmanlica`yi iyi bilmek gerekir. Ermenilerin yayimladigi kitaplar Osmanli sinirlari içinde yayinlandigi , için, imparatorluga da aittir. Fakat, Osmanlinin , etnik olarak Türk, din olarak Müslüman oldugu ögesini ele alirsak, saniyorum Ermenileri bir adim önde olduklarini kabul etmek lazim. Tiyatroda da bu böyledir. Ermeniler, Türk ve Müslümanlardan çok önce baslamistir. Istatanbul’da iIk tiyatroyu Ermeniler kurmustur. Bedros Turyan adli bir genç sair vardir o dönemlerde. Ermeni romantizminin en basta gelen temsilcisi. Kanimca Avrupa çapinda bir sairdir. Yirmi bir yasinda ölmüstür. Çok sey yazmamistir, fakat 4-5 tane önemli siiri vardir. 17-18 yasinda Gambettan`in Fransa Parlamentosu`nda söyledigi nutuklari birkaç gün arayla Istanbul`da yaziyor, ordan aktarimlar yapiyor. Yani Bati`yla Ermenilerin iliskileri çok güçlü. Venedik`in bir adasina yerlesen Basrahip Mihitar’in yaptigi çalismalari da Ermeni modernitesinin olusmasinda çok önemli payi vardir. Ermenice dili konusunda yaptigi çalismalar klavuz niteligindedir. Aynca Bati kültürünü çok iyi bilmesine ragmen, önu dogrudan benimseyip taklit etmemistir.


V.E. - Tüccarlarin ya da bir baska degimle "amira"larin, Ermeni toplulugunun moderniteyle
iliski kurmasinda önemli katkilardan söz ediyorsunuz kitapta. Kitabi da zaten onlara adamissiniz. Bu tüccarlarin Batililastiklari söylenebilir mi?

B.Z. -Tarihçilerle edebiyatçilar arasina bir tartisma mevcut. Konuya edebiyat açisindan yaklasildiginda, Ermeni edebiyati alaninda modernlik kittir. 18.`yüzyila kadar çok önemli, sairler var fakat bunlar halk siri üslubundan hareket ediyorlar. Halk sairleridir bunlar ve Ortaçag gelenegine baglaniyorlar. Bunun için deniyor ki Ermeni edebiyatçilar Ortaçag ve modern gelenegi uzun süre yasamistir. Bati`da bu çok azdir. Örnegin Avusturya Imparatorlugu dagilincaya kadar geleneksel olanla modern olan birlikte yürümüstür. Bu paralellik Ermeni kültüründe daha vurgulanmistir, daha açik görülüyor. Ermeni kültürü
geleneksel olani hep korumustur, ama modernlige hiç kapali kalmamistir. Bunda tüccarlarin büyük payi vardir, onlann destegiyle modernizmle bag kuruluyor çünkü.

V.E. -Apkar Tibir Toghatetzi l567’de, Istanbul’da kuruyor matbaasini. Apkar bu yolla ticaret yapiyor kar kuskusuz, ama matbaanin modernizmle yakindan iliskisi oldugu düsünüldügünde, Ermeniler yine Osmanlidan ve Osmanli sinirlari içinde yasayan diger halklardan çok önde … Bunda din faktöründen de söz edebiliriz saniyorum.

B.Z. –Aslinda gayri müslimlerin bu tür girisimleri, Islam aleminin avantajidir. Osmanli matbaayi gavur isi, makbul olmayan olarak görüyordü, `ideolojik` nedenlerden ötürüdür. Tanzimat`a ve özellikle 2. Mesrutiyet`e kadar bu dudurum önemli oranda böyle devam ediyor. 2. Mesrutiyet`le birlikte siyasal durum degisiyor, farklilasma egilimi ya da teorisi gelisiyor. Ermeniler matbaayi kuruyor Osmanlinin baskentinde, kitaplar basiyorlar, ama bunun Osmanliya bir etkisi olmuyor. Ermeni modernitesinin Osmanliya etkisi 19. yüzyilda basliyor. Yani Osmanli idaresinin de Bati`ya açilma egilimi gösterdigi tarihte. Bati`ya açilmak istediginde, zaten içinde Bati`yi temsil edenleri görüyor. Ermenilerin matbaayla tanismasinda, Bati`daki Ermeni kolonilerinin, özellikle Venedik`in önemi büyüktür. Matbaa, ayni zamanda
bir ekonomik isleve sahiptir. Yeni bir kültür anlayisi doguyor yani, çünkü Ortaçag`da kitabin
herhangi bir ekonomik fonksiyonu yoktur. Modernitenin matbaacilikla ilgisi, matbaaciligin bir ekonomik güç olmasinin yani sira Bati`daki gelismeleri hizla buraya da yansitmasindan kaynaklaniyor.

Vecdi Erbay
Yedinci Gündem 10-16 Kasim 2001